Düşüncenin hangi yöntemlerle ve yollarla aktarıldığının (engellendiğinin) resmini oluşturmaya gayret ettiğimiz bu derlemede konuya girmeden bir hatırlatma yapmalıyım. Metin, tablolarda yer alan notlar ve şematik düzen içinde değerlendirildiğinde, anlaşılırlık sağlayacaktır. Onun için metne eşlik eden tabloların gözden geçirilmesi ve üzerlerinde düşünülmesini öneriyorum.
17. Yüzyıl’da bilim, teknik ve
siyasal, sosyal alandaki gelişmeler, düşüncenin sürekliliğinde önemli yön
değişimlerine yol açan sonuçlar doğurdu. Gözlem araçlarının gelişmesi, deneye
başvurulmaya başlanması, antik dönemden gelen ve kilise tarafından kendi
öğretisi için uyumlu hale getirilen bilgi birikimine kuşku yarattı. Matematik
yöntemlerin, yeni evren tasarımı için uygun bir dil olarak gelişmesi de bu
dönemde gerçekleşti. İngiltere’de gerçekleşen devrim, siyaset felsefesi için
yeni düşüncelerin öne sürülmesine yol açtı.
Aristocu dünya merkezli dar evren
tasarımı, matematik yasalarca açıklanan evren işleyişi karşısında yanlışlanınca
devrimsel nitelikte değişim başlamış oldu.
17. yüzyılda düşüncenin gelenekten
kopmaya başladığını söyleyebiliriz. Aristoteles, Platon’un yanısıra Kuşkucu, Epikürosçu
ve Stoacı görüşler yine gündemdedir, ancak “yöntem” de farklılaşma söz
konusudur. Kilisenin kontrolü dışındaki eğitim kurumları güçlenmektedir.
Merkezi yönetimlerin güçlenmeleri ölçüsünde, güçlü yöneticilerin himayesinde ve
onların iktidarının bir bileşeni olarak yeni kurumlar ortaya çıkmaktadır. (Kraliyet
dernek ve akademileri)
Teknikte ilerlemeler, gözlem
araçlarının gelişmesi, evrene bakışta yeni görüşlerin ortaya çıkmasına bu da
yerleşik ve geleneksel görüşlerin sorgulanmasına yol açmaktadır. Hollandalı zanaatçıların
buluşu olan gök dürbünü, Galilei tarafından geliştirilmeseydi, gözleme dayanan
buluşlar da gerçekleşmeyecekti. Bu doğa felsefesi açısından önemli olduğu kadar
bilginin elde edilme yöntemini de sorgulayan bir gelişmeydi.
Önceki dönemlerle bağlantılı olarak bilimsel gelişmelere bir göz atalım.
Olgulara uygulanan her matematik
neden, dünyanın güneşin çevresinde döndüğünün ve tersinin söz konusu
olmadığının düşünülmesine yol açıyorsa, doğuş ve yok oluş yeri, yani ayüstü dünya
ile yok olmama yeri, yani göksel dünya arasındaki eski ayrım sona ermiştir. Ve
gözlem ve hesaba dayalı dünyanın hareketi varsayımı hem Kutsal Kitap'tan hem de
duyulur görünüşten ve onu açıklamaya çalışan felsefeden (Aristotelesçi)
ayrılır, Antik modellerden belli belirsiz ayrılan bilimsel düşünce, böylelikle
yepyeni bir özerklik içinde ortaya çıkar ve içinde muazzam yansımalar barındırır.”
Modern Dünyanın Yaratılması
Merkezi Avrupa, üniversiteler bakımından görece iyiydi. Geçmişi 14. ve 15 . yüzyıllara kadar giden ve Prag, Krakow, Viyana, Leipzig ve Pozsony (şimdi Bratislava) üniversitelerinden oluşan bir şebekeleri vardı. İmparator II. Rudolf'un l576'dan 1612'ye kadar süren hükümranlık döneminde Prag'taki sarayı, gökbilimciler Tycho Brahe ile Johann Kepler'i, simyagerler Michael Maier ile Michael Sendivogius'u ve Macar Johannes Sambucus gibi hümanistleri ağırlamış bir düşünsel merkezdi. Uzun dönemde daha önem kazanan, Viyana oldu. Burada hem bir üniversite hem de (kütüphaneci Peter Lambeck'in 1660'larda ayrıntılı bir biçimde betimlediği üzere daha 1600 yılında 10.000 kadar cildi olan ve 1680 yılına gelindiğinde kitap sayısı 80.000'e çıkan, 18. yüzyıl başlarında da muhteşem bir biçimde yeniden inşa edilerek kısa süre içinde halka açılan) imparatorluk kütüphanesi, HoF bibliothek vardı.
"Akademik nitelikteki bilgi, bir iki ayda bir çıkan bilginlik dergileriyle yayılmaktaydı . Bu yayın türü, 1660'larda Paris'in Journal des Savants ve Londra Kraliyet Derneği'nin Philosophical Transactions'ıyla(1665) başladı.
17. yüzyıl sonlarında Amsterdam, hem Henri Desbordes'in çıkardığı Nouvelles de la Republique de Lettres'in, hem de Jean Leclerc'in başyazarlığını yaptığı rakibi Bibliotheque Universelle et Historique'in yayım yeriydi.
Desbordes'in dergisinin adı özellikle iyi seçilmişti. Süreli yayın yapmanın amacı, ölen ünlü bilginler için anma yazıları ve ilk kez başlayan kitap eleştirileri de dahil olmak üzere tam da "Yazın Cumhuriyeti"nden, haberler vermekti. Bilginlik dergilerinin de para kazanabildiği, Journal des Savants'ın Amsterdam'da ve " Köln"de korsanlanması ve bu formülün Roma'da, Venedik'te, Leipzig'te ve başka yerlerde taklit edilmesi olgusundan anlaşılmaktadır." Burke
Görüldüğü gibi düşüncenin üretilmesi, çoğaltılması ve yayılması bağlamında çoklu bir yapı oluşmuş ve giderek yaygınlaşmıştı. Günümüzde de farklı yöntemlerle uygulanan "sansür" olgusu 17. yy. da da geçerliydi. İnançlıların okumaması gereken kitaplar konusunda en etkili engelleyici Katolik kilisesinin "Yasak Kitaplar" listesiydi. Her yıl güncellenen bu liste reformcu yapıtlar dahil bir çok felsefe yayınını da kapsıyordu. Protestan sansürü de 1520 'lerde Strasbourg, Zürih, Saksonya'da başlamıştı.
Kraliçe Elizabeth, basım denetimini sağlayabilmek için, basımcılık yerlerini Londra, Oxford, Cambridge ile sınırlamıştı. Bu sınırlamalar 17.yy. ortalarına kadar devam etti.
XIV.Louis'nin rejimi de düşüncenin özgürlüğüne bir çok engel koymuştu. Paris basımcılığı giderek daha sınırlı hale gelmişti. Örneğin, 1500 de 181 olan basımevi sayısı 1701 yılına gelindiğinde 51'e inmişti.
Kısaca değindiğimiz bu ortam bir çok düşünürün kitaplarını basmak için niçin Hollanda'yı tercih ettiğini de açıklamaktadır. Kalvenci Hollanda'nın da sınırsız özgürlük ortamı olmadığını biliyoruz. Bayle'nin Rotterdam'daki Protestan Akademi'de kovulduğunu, Grotius'un görüşleri nedeniyle Fransa'ya kaçmak zorunda kaldığını da belirtelim.
Düşüncelerin özgürce üretilmesinde engel olan, ön sansür diyebileceğimiz korku ikliminin de etkisi vardı. Katolik öğretiye ters düşmemek için ayrı bir özen gösteriliyordu. Aynı baskıcı ortam Kalvenci ve kimi Protestan coğrafyalarda da geçerliydi. Descartes Fransa ve Hollanda'da her iki çevreyle de tartışmalara girmiş, sorun yaşamamak için düşüncelerini gizlemek ya da farklı yöntemlerle açıklamak zorunda kalmıştı.
Entelektüel altyapı ve iletişim ortamının genel görünüşünü verdikten sonra, düşünürlere ve düşüncelerin hareketine geçebiliriz.
Kültürün denetiminin kiliseden devlet ve daha özerk
girişimlerin eline geçtiği bir dönem yaşanıyordu.
"Paris ayrıca bir bilginlik enformasyon merkeziydi de; Kraliyet Kütüphanesi, Kraliyet Bahçesi, Bilimler Akademisi, Gözlemevi ve Yazıtlar ( Inscriptions) Akademisi gibi resmi kurumlarda bilgiler toplanıyor ve tartışılıyordu. Aynı zamanda, resmi olmayan dernek ya da akademilerin de merkeziydi. Hümanist bilim adamları Dupuy kardeşlerin rue des Poitevins'deki [ Poitevins Sokağı] evinde buluşurlardı. 1617'de Dupuy'lara miras kalan bu ev, tarihçi Jacques-Auguste de Thou'nun ünlü kütüphanesiydi.
Aralarında Descartes, Pascal ve Gassendi 'nin de bulunduğu doğa felsefecileri, Place Royale (şimdi Place des Vosges) yakınlarındaki Marin Mersenne Manastırı'nda toplanıyorlardı.
Kraliyet Derneği enformasyon alışverişi bakımından önemli bir mekândı, ama rakipleri de vardı. 16 .yüzyıl sonlarından itibaren, Bishopsgate Street'teki Gresham Koleji'nde doğa felsefesi ve başka konular hakkında kamuya açık dersler veriliyordu. Warwick Lane'deki Hekimler Koleji'nde de dersler verilmekteydi; 1657'de bir hekim burayı gerçek bir (Baconcı! ) Süleyman'ın Evi diye nitelemişti . Londra'da resmen bir üniversite yoktu; ama bazen üçüncü üniversite diye tanımlanan, hukukçuların eğitim okulu niteliğindeki Inns of Court (lonca hanları) oradaydı.
Londra'ya Avrupa'nın başka yerlerinden gelen göçmenler, beraberlerinde bilgilerini de getiriyor ve böylelikle şehirde zaten var olan bilgiyi çoğaltıyorlardı." Burke
Bir kütüphaneler şehri olarak Paris, daha önce değilse bile, 17. yüzyıl sonlarında Roma'yı bile geçmişti. Paris'teki kaynaklar arasında, 1500 dolaylarında kataloglanmış ve 17.yüzyılda resmen kamuya açılmış olan, 12 . yüzyıl Saint-Victor Kütüphanesi; üniversite kütüphanesi; Clermont Cizvit Koleji'nin kütüphanesi; Kardinal Mazarin 'in onun ölümünden sonra halka açılan kütüphanesi; 1560'larda Blois'dan Paris'e taşınan ve 17. ve 18 . yüzyıllarda halka gitgide daha çok açılan krallık kütüphanesi bulunmaktaydı.
1692 tarihli bir Paris kılavuzu, üç halk kütüphanesinin (Mazarine, SaintVictor ve Kraliyet Bahçesi'ndeki) yanı sıra, okuyucuların "özel izin"le alındıkları en az otuz iki kütüphaneyi sıralamaktadır.
"Akademik nitelikteki bilgi, bir iki ayda bir çıkan bilginlik dergileriyle yayılmaktaydı . Bu yayın türü, 1660'larda Paris'in Journal des Savants ve Londra Kraliyet Derneği'nin Philosophical Transactions'ıyla(1665) başladı.
17. yüzyıl sonlarında Amsterdam, hem Henri Desbordes'in çıkardığı Nouvelles de la Republique de Lettres'in, hem de Jean Leclerc'in başyazarlığını yaptığı rakibi Bibliotheque Universelle et Historique'in yayım yeriydi.
Desbordes'in dergisinin adı özellikle iyi seçilmişti. Süreli yayın yapmanın amacı, ölen ünlü bilginler için anma yazıları ve ilk kez başlayan kitap eleştirileri de dahil olmak üzere tam da "Yazın Cumhuriyeti"nden, haberler vermekti. Bilginlik dergilerinin de para kazanabildiği, Journal des Savants'ın Amsterdam'da ve " Köln"de korsanlanması ve bu formülün Roma'da, Venedik'te, Leipzig'te ve başka yerlerde taklit edilmesi olgusundan anlaşılmaktadır." Burke
Görüldüğü gibi düşüncenin üretilmesi, çoğaltılması ve yayılması bağlamında çoklu bir yapı oluşmuş ve giderek yaygınlaşmıştı. Günümüzde de farklı yöntemlerle uygulanan "sansür" olgusu 17. yy. da da geçerliydi. İnançlıların okumaması gereken kitaplar konusunda en etkili engelleyici Katolik kilisesinin "Yasak Kitaplar" listesiydi. Her yıl güncellenen bu liste reformcu yapıtlar dahil bir çok felsefe yayınını da kapsıyordu. Protestan sansürü de 1520 'lerde Strasbourg, Zürih, Saksonya'da başlamıştı.
Kraliçe Elizabeth, basım denetimini sağlayabilmek için, basımcılık yerlerini Londra, Oxford, Cambridge ile sınırlamıştı. Bu sınırlamalar 17.yy. ortalarına kadar devam etti.
XIV.Louis'nin rejimi de düşüncenin özgürlüğüne bir çok engel koymuştu. Paris basımcılığı giderek daha sınırlı hale gelmişti. Örneğin, 1500 de 181 olan basımevi sayısı 1701 yılına gelindiğinde 51'e inmişti.
Kısaca değindiğimiz bu ortam bir çok düşünürün kitaplarını basmak için niçin Hollanda'yı tercih ettiğini de açıklamaktadır. Kalvenci Hollanda'nın da sınırsız özgürlük ortamı olmadığını biliyoruz. Bayle'nin Rotterdam'daki Protestan Akademi'de kovulduğunu, Grotius'un görüşleri nedeniyle Fransa'ya kaçmak zorunda kaldığını da belirtelim.
Düşüncelerin özgürce üretilmesinde engel olan, ön sansür diyebileceğimiz korku ikliminin de etkisi vardı. Katolik öğretiye ters düşmemek için ayrı bir özen gösteriliyordu. Aynı baskıcı ortam Kalvenci ve kimi Protestan coğrafyalarda da geçerliydi. Descartes Fransa ve Hollanda'da her iki çevreyle de tartışmalara girmiş, sorun yaşamamak için düşüncelerini gizlemek ya da farklı yöntemlerle açıklamak zorunda kalmıştı.
Entelektüel altyapı ve iletişim ortamının genel görünüşünü verdikten sonra, düşünürlere ve düşüncelerin hareketine geçebiliriz.
17. yüzylın büyük
düşünürleri skolastik eğitimin temel alındığı üniversitelerde eğitilmişlerdir.
Aristoteles'in yapıtları yine müfredatın vazgeçilmezidir. Ancak sorgulama
başlamıştır.
Bacon, eski
otoritelerin "tarih" olarak okunması gerektiğini düşünüyordu. Bir çok
düşüncesi onaylanmasa da "
Yine de, Bacon, birçok
yenilikçi entelektüelin ruh halinin güçlü bir sözcüsü olmuştur. Cambridge
ve Londra'da Gray's Inn'de eğitim gören Bacon, güncel hümanist akademisyenliği
tanıyor ve onun Aristoteles mantığı ve Roma hukukuna meydan okuyuşundan
haz alıyordu. 16. yüzyılın ikinci yarısında yetiştiğinden, Bodin ve
diğerlerinin düşünerek bulduklarını o çocukluğundan beri biliyordu:
Modernler, teknoloji ve felsefenin en hayati alanlarında eskileri yaya
bırakmışlardı. Ayrıca, yaşadığı bilimsel keşifler dönemi -ki hepsini
beğendiği söylenemez- eskilerin bilimsel otoritesini onarılmaz şekilde
yerle bir etmişti." Yeni Dünyalar, Eski Metinler, Anthony Grafton, Kitap
Yay.
"Descartes (Latince adı Renatus Cartesius) 17.yüzyıl başlarında bu ortamda çalışmaya başladı. “Okullardaki ve üniversitelerdeki felsefe eğitimi üstündeki egemenliğini sürdüren Aristoteles'in otoritesi de büyük ölçüde sarsılmış ve çok sayıda düşünür tarafından reddedilmiştir. Ama o dönemde skolastik sistemle rekabet edebilecek hiçbir yeni felsefe sistemi ortaya çıkmamış, hatta tasarlanmamıştır. Birkaç istisna (Ramus, Bacon) dışında, dönemin Antiaristotelesçiliği, 16. yüzyıl yayıncılık etkinliklerinin desteğiyle, Antik düşüncenin öteki akımlarının canlanmasına bağlı kalmıştır. Bu anti-Aristotelesçilik, İtalya'da Platoncu özellikler, İspanya'da ve özellikle Fransa'da Montaigne ve Charron çizgisinde septik ya da Pyrrhoncu özellikler kazanmıştır. Bu dönem, "bilge dinsizler"in dinin gerçeklerinin her türlü rasyonel olumlanma olasılıklarını sorguladıkları bir dönemdir; buna karşılık Piskoposluk Kurulu Üyesi Gassendi ( 1592- 1655), Epikuros sistemini saygınlığına kavuşturmak için çaba harcamıştır.” Modern Dünyanın Yaratılması,
Descartes’ın
zihin beden dualizmi, mekândaki cisimlere ilişkin bilimsel açıklamayla, tam olarak
‘zihinsel’ amaç ve irade kategorileri haline gelen şey arasında bir yarık açmaya
yarar. Mekânda yer kaplayan madde olarak katışıksız bir biçimde mekanik olan
bir maddi dünya modeli, özünde cisimleşmemiş ve maddesiz bir şey olarak bir
zihin resmiyle bir araya getirilir. Tanrıya her ne kadar dış dünyaya ilişkin tecrübemizin
doğruluğunun nihai garantörü olarak müracaat edilse de, o dünyadaki olaylara
ilişkin açıklamada önemli hiçbir rol oynamaz. Doğadaki her olayın yeter sebebi,
doğanın kendisinde bulunabilir. West
"O'nun Saint Thomas, Suarez gibi skolastik selefleri, La Fleche kolejinde tanımış olduğu el kitapları, Okul'un sözcüklerini Fransızcada serbest olarak kullanışına varıncaya kadar, sorunlarıyla ve özellikle temel kavramlarıyla mevcuttular ve kendilerini duyurmaktaydılar. O, her ne kadar teologlara karşı doğal ve yalnızca insana özgü akla dayanarak felsefe yapma hakkını bir meslek olarak savunursa da, metafizik geleneği ya da katolik rönesansını gizlice yadsımak için değil, ama, yeni, tanrıcı (theiste) bir felsefeyi bütün kesinliğiyle yeniden kurarak, tanrısal aşkınlığın o sarp ölçülemezliğini yeniden canlandırarak, dinsizlerin hafifliğine ve doğalcı (naturaliste) kolaylıklara karşı Tanrı'nın tarafını tuttu.Öznellik alanını açmış olan Cogito filozofu, bugün aynı derecede, Ortaçağ'ın teolojik düşüncelerinin mirasçısı olarak gözükmektedir." Jean- Marie Beyssade, Cogito 10.Sayı
"O'nun Saint Thomas, Suarez gibi skolastik selefleri, La Fleche kolejinde tanımış olduğu el kitapları, Okul'un sözcüklerini Fransızcada serbest olarak kullanışına varıncaya kadar, sorunlarıyla ve özellikle temel kavramlarıyla mevcuttular ve kendilerini duyurmaktaydılar. O, her ne kadar teologlara karşı doğal ve yalnızca insana özgü akla dayanarak felsefe yapma hakkını bir meslek olarak savunursa da, metafizik geleneği ya da katolik rönesansını gizlice yadsımak için değil, ama, yeni, tanrıcı (theiste) bir felsefeyi bütün kesinliğiyle yeniden kurarak, tanrısal aşkınlığın o sarp ölçülemezliğini yeniden canlandırarak, dinsizlerin hafifliğine ve doğalcı (naturaliste) kolaylıklara karşı Tanrı'nın tarafını tuttu.Öznellik alanını açmış olan Cogito filozofu, bugün aynı derecede, Ortaçağ'ın teolojik düşüncelerinin mirasçısı olarak gözükmektedir." Jean- Marie Beyssade, Cogito 10.Sayı
"Hobbes, Leviathan'da ( 1651 ) siyaset
bilimini güçlü temellere oturtmak istemiştir. Bu İngiliz filozof, bireylerin
doğasından hareket etmiş, insanın doğal olarak sosyal olduğunu varsayan
geleneksel düşünceyi (Helen kökenli) reddetmiş, insanların bir devlet içinde
örgütlenmeden önceki doğal durumlarının savaş olduğunu göstermiştir. İnsanları
barış yapmaya ve birliği ön plana çıkarmaya götüren, aklın yasasıdır. Devletin
siyasal gücü, hayvanı insana dönüştürür ve sonuçta ilk barbarlık durumuna
egemen olunur, sosyal dinamik sağlanır.
Locke'un siyaset teorisi de aynı
derecede temeldir. Doğal durum, karakteri doğal hukuk olan bir barış durumuysa,
başkasının özgürlüğüne zarar vermeyi yasaklasa da bir güvensizlik halini
sürdürür. İnsanlar sosyal bir anlaşma temeli üstünde bir komünote oluştururlar.
Bu anlaşma bireysel özgürlüklere ve mülkiyete saygıyı yok etmemelidir. Siyasal
liberalizmin kurucusu Locke, güçler ayrılığı ilkesini savunmuştur. Genel
olarak, 17 yüzyılda hukuk sekülerleşmiş ve ilahi düzenden ayrılmıştır. Siyasal
kavramların sekülerleşmesi bu dönemin önemli verilerinden biridir." Modern
Dünyanın Yaratılması, Jaqueline Russ
"Bu en yenilikçi düşünürler bile eskinin yazarlarını gayet iyi tanırlardı. Hobbes'un insanoğlu ile ilgili görüşü, Yunanca'dan çevirdiği Thukydides tarihine çok şey borçluydu. Locke'un ilk devletlerdeki yaşantıya dair iyimser görüşleri ise, alıntı yaptığı Ovidius'a ve ayrıca kitaplarını alıp incelediği modern etnograflara dayanıyordu."Yeni Dünyalar, Eski Metinler"
İngiltere'de XVII. yüzyıl ortalarında Cambridge'de usa dayanılarak kurulmuş yeni bir dinsel bakış altında, modern bilimin metafizik temellerine ilişkin bir Platonculuk anlayışının geliştiğini de not edelim.
"Bu en yenilikçi düşünürler bile eskinin yazarlarını gayet iyi tanırlardı. Hobbes'un insanoğlu ile ilgili görüşü, Yunanca'dan çevirdiği Thukydides tarihine çok şey borçluydu. Locke'un ilk devletlerdeki yaşantıya dair iyimser görüşleri ise, alıntı yaptığı Ovidius'a ve ayrıca kitaplarını alıp incelediği modern etnograflara dayanıyordu."Yeni Dünyalar, Eski Metinler"
İngiltere'de XVII. yüzyıl ortalarında Cambridge'de usa dayanılarak kurulmuş yeni bir dinsel bakış altında, modern bilimin metafizik temellerine ilişkin bir Platonculuk anlayışının geliştiğini de not edelim.
Malebranche bir yandan Descartes'ın düşüncelerini
geliştirip insanın anlama yetisinin ötesinde olan sonsuzun varlığının ve erişilmezliğinin
altını çizerken, diğer taraftan Spinoza, sonsuzun aşkınlığını ve akılcılığını ortaya
koyarak bu tema üzerine özgün bir öğreti geliştirir.
“Dekartçılık
her yana yayıldı. 1657'de, Descartes'ın öğretisi, Hollanda Üniversitelerinde
kürsülerde açıkça öğretiliyordu. 1657-1666 yılları arasında, Latince asılları, Fransızca
çevirileriyle, özellikle mektupları da katılarak, Fransa'da yayınlandı. Böylece,
Dekartçılık, her ülkede ve her okumuş-yazmış çevrede ilerleyebildi. Fransa'da
büyük soylular, büyük burjuvalar, serbest meslek sahipleri, büyük din
tarikatları, buyur ettiler ona. Gerçek Dekartçı akademiler kuruldu; kimi şato
ve prens malikânelerinde,
Paris'in en güzel konaklarında, her hafta Dekartçı bilimsel konferanslar
verilmeye başlandı. Markiz de Sade, Madame de Sevigne, kızı Madame de Grignan, Madame de La Fayette, La Rochefoucauld, Arnault Dekartçıdırlar;
Oratoryenlerde, Benediktenlerde, Augustenlerde Dekartçılık öğretilir oldu.
İngiltere'ye de geçti Dekartçılık ve Cambridge ile Oxford Üniversitelerini
ele geçirdi; Cenevre'ye de girdi, İtalya'da ve Almanya'da bir çok kültür
adamını fethetti. 1686'da, Fontenelle, Dünyaların Çokluğu Üstüne Konuşmalara
yayınladığında, doruk noktasına varmıştı öğreti.
Bununla
beraber, Kilise hep karşı çıktı Descartes'a. Descartes, dini kurtarmak istemişti; oysa kurduğu
sistem, din için tehlikeli oluyordu.
Maddeyi uzama indirgiyordu. Öyle olunca da, Kuddas töreninde ekmekle şarabın
İsa'nın etiyle kanına dönüşmesi (transsubtantiation) nasıl anlaşılacaktı?
Ekmek, uzamın bir parçası olarak bir yer tutmayı sürdürürken, yine uzamın bir parçası
olarak İsa'nın eti, ekmekte olabilir miydi? Tözler öğretisine göre
anlaşılabilir olan bir şey, Descartes'in uzama dayanan öğretisinde mutlak
olarak anlaşılmaz hale geliyordu. Descartes'ın Tanrısı, soğuk suratlı bir
geometrici, sert bir mekanikçi idi; bu sistemde İsaac'ın, İbrahim'in ve
Yakub'un canlı Tanrısı tanınmaz durumdaydı. Descartes, nedentanrıcılığa (deizm) götürüyordu ki, hemen hemen tanrıtanımazlık
"kadar zıttı Hıristiyanlığa.” Tanilli
Belçikalı Arnold Geulincx ( 1625- 1669) ve Alman Clauberg'in (1622-1 665) yapıtları, bu kartezyen hareket dönemine denk düşer. Yine bu bağlamda, Fransa'da da Arnold ve Nicole'un La Logique ou l'art de penser (1662) adlı yapıtı dışında, Geraud de Cordemoy'nın (1626- 1684) ve ayrılıkçı Benedikten Robert Desgabets'nin (1610) yapıtlarından ve sonraki dönemde Systeme de philosophie ( 1690) adlı bir yapıt kaleme alacak olan Sylvain Regis'nin konferanslanndan söz edilebilir. Oysa bu hareket sadece üniversitelerde ya da okullarda geleneksel öğretime bağlı kalanları endişelendirecek bir hareket değildi. Protestan ülkelerde de Katolik ülkelerde de özgür düşüncenin gelişmesine karşı ve de Hıristiyan öğretisinin Janseniusçuluk gibi en uzlaşmaz biçimlerine karşı kendi bağnaz tavırlarını korumak isteyen dinsel otoritelerin genel bir tepkisiyle karşılaşıyordu.
Katolik ülkelerde kartezyencilik
kuşkuyla yaklaşma, eucharistia sorunu üstünde yoğunlaşrnıştır: Saf res extensa olarak
bedensel tözle ilgili kartezyen anlayış, ekmek görünümünü koruyan ekmeğin
gerçekten İsa’nın bedeni olabilmesini (Trente Konsili'nin onayladığı dogmaya
uygun olarak) açıklayamıyordu.
l662'de Brüksel Papalık Büyükelçiliği,
Louvain Sanatlar Fakültesi'nde öğretilen kartezyen öğretinin Katolik inancıyla bağdaşmadığını
ilan etti. 20 Kasım l663'te Roma'da Descartes'ın yapıtları donec corrigantur
("düzeltilinceye kadar") kaydıyla tehlikeli bulundu ve yasaklandı.
Fransa'da kraliyet yönetimi şu kararları uyguladı: 25 Haziran l667'de
Descartes'ın cenazesinin Paris'e getirilmesi sırasında sarayın ölüyle ilgili
söylevleri yasaklaması ve 4 Ağustos l67l'de (bazı yeni polemiklerden sonra)
"kralın sözlü bir emri"yle Paris Üniversitesi'nde
"yönetmeliklerle uygun görülenler ve üniversite statüsünün dışında kalan
hiçbir öğreti"nin okutulmaması.
Bu bağlamda, tamamıyla bilinebilir olan ve kendisine atfedilen anlaşılmaz niteliklerden arınan sonsuzluk düşüncesi Spinoza'da tamamıyla akılcı bir nitelik kazanır. Filozof, hakkında doğru bilgi sahibi olduğu tek ve sonsuz Doğa'dan başka bir şey olmayan Tanrı'nın ve kendisinin bilincinde değil midir? Burada Spinoza moderniteyle ve özellikle Giordano Bruno'yla başlayan, evrene sonsuzluk atfeden ve sonsuzluk düşüncesini bilginin temeli olarak gören sürecin tamamlayıcısı olur. Campo de Fiori'de yakılarak idam edilen büyük düşünürle birlikte (Bruno) artık evrenin ne bir sonu ne de sınırları vardır: Sonsuz sayıda dünyalar söz konusudur artık. Sonsuzluğu akla uygun bir kavram olarak gören Spinoza, modemitenin doğuşunda yer alan tinsel hareketi nihai noktasına ulaştırır." Avrupa Düşüncesinin Serüveni. J.Russ
Düşüncenin kültürlerarası ve sınır aşan göçünün koordinatlarını belirlemek için tek başına Leibniz'in yaptığına bakmak yeterince aydınlatıcı olacaktır.
Spinoza, Descartes'in ilk ilkelerle oluşturulan evrenin kesinlikle matematiksel ve mantıksal anlayışını ve Hobbes'un toplumsal sözleşme kavramını paylaşıyordu. Tanrıyı ve doğayı birbirinden ayrılmaz bir bütün olarak gören bir panteistti.
"Spinoza, XV. yüzyıl ve Rönesans'la başlayan büyük düşünce hareketini doruk noktasına taşır: Sonsuzu akılcı hale getiren Spinoza, Giordano Bruno'nun öğretisine nihai şeklini verir. Spinoza, Etika adlı eserinde şunları yazar: "Tanrı dediğimde bundan mutlak sonsuz bir varlığı, yani her biri ebedi ve sonsuz bir özü ifade eden sonsuz sayıdaki sıfatlardan oluşan bir tözü anlıyorum. " Böylelikle Spinoza, Etika’nın birinci bölümünün başından itibaren (Tanım VI), Doğa'nın bütününden başka bir şey olmayan ve dünyayla iç içe geçen bir Tanrı tanımı yapar. Bu bir töz, mükemmel bir varlık, sınırları olmayan ve dolayısıyla sonsuz olan bir gerçekliktir.
Burada Spinoza özelinde, 17.yy. Avrupa'sında düşüncenin yayılması ve özgürlüğü önündeki engellere biraz daha yer açalım. Her şeyden önce, Spinoza'nın yaşadığı Hollanda (Birleşik Eyaletler) liberal düşüncenin ve çoklu kültürel yaşamanın kabul gördüğü bir Avrupa ülkesiydi. Yine de bu dönemde monarşik eğilimli Oranges ailesi ile, cumhuriyetçi Regent partisi arasındaki çekişme ve gerilim politik ortama hakimdi. Doğal olarak Spinoza liberal cumhuriyetçi çevrelerin içinde yer alıyordu.
Birleşik Eyaletler'in resmi dini Kalvencilik'di. Tutucu kesimler, liberal ve özgürlükçü politikalara karşı tutum içindeydi. Spinoza'nın Teolojik-Politik İnceleme'si bu yüzden yazar adı belirtilmeden, sahte basımyeri ve basımcı ismi ile yayınlandı. Derhal tepki gördü. Geniş çevrelere yayılmaması için Latince kaleme alınmıştı. Utrecht Eyaleti'nde kitap toplatıldı. Kitabın Hollanda diline çevrilmesi, Spinoza'nın ricası ile durduruldu. Liberal Jan de Witt'in öldürülmesinin ardından 1674 yılında Teolojik Politik İnceleme'nin basımı, çoğaltılması, ve satılması yasaklanır. Bu olanlardan dolayı, Spinoza 1675 yılında tamamladığı Ethica'yı yayınlatmaktan vazgeçer, yapıt ölümünü izleyen 1678 yılında yayınlanır.
Düşüncenin o dönemdeki yayılma hızı bağlamında Teolojik Politik İnceleme'ye gösterilen tepkiler örnektir. Yayınlandığı yıl, Leibniz'in hocası olan Jacob Thomasius, metnin teoloji ile ilgili bölümünde Herbert von Cherbury, son 5 bölümde ise Hobbes'un etkili olduğunu öne sürer. P.Bayle'nin "erdemli tanrıtanımaz" belirlemesi 18.yy. Spinoza resmini etkiler. O dönemde "Spinoza" cı olarak nitelenmek olumsuz karşılanır.
Parçalanmış Almanya coğrafyasından bir düşünüre de yer vermemiz gerekiyor. İlgi alanlarının çeşitliliği, ansiklopedik yaklaşımı, döneminin düşünce insanlarıyla kurduğu ilişkiler ve özgün düşünceleriyle Leibniz yüzyılın ikinci yarısında çok önemli bir figürdür.
Bir çok kişinin üye olma gayretinde olduğu önemli kurumlara birikimi sonucu kabul edildi. 1673 yılında Kraliyet Cemiyeti üyeliğine seçildi, 1700 yılında Paris Kraliyet Bilimler Akademisi yabancı üyesi oldu ve nihayet, 1700 yılında Berlin Bilimler Akademisi kurucu başkanı olarak seçildi.
Onun mektuplar yoluyla kurduğu iletişim ağının detayını göstermek haddimi aşmak olur. Yazışmaları 17.yy.ın en kapsamlı bilimsel yazışmaları olarak kabul edilmektedir.( 1100 kişiyle 17 000 mektup)
Matematiğe kalıcı katkılar yaptı. Mantık konusundaki yenilikleri ve metafizik çıkarımları da ardıllarının ilgi konusu oldu. Doğa bilimlerindeki çalışmaları ise dönemin diğer düşünürlerinin de başına geldiği gibi, bilimlerin giderek uzmanlık alanlarına bölünmesi ve gelişmesi sonucu elde edilen buluşlar sonucu yeni elde edilen bilgiler nedeniyle kalıcı izler bırakmadı.
İnsanlığın uyumu bağlamında evrensel bir dil tasarlamak, hesap makinaları geliştirmek, eğrilerin alanını hesaplamak kapsamında diferansiyel ve integral hesap icat etmeye yönelik çabalar onun farklı uğraş alanlarından bazılarıydı.
Leibniz bir ütopya peşindeydi, " bin yıllık insan düşüncesinin kazınıp ortaya çıkarılması gerekse sürgit zihinsel alışveriş ve konuşma yoluyla keşfedilecek hakikatin evrenselliğine ve bilginin birliğine derinden inanmıştı". M.Antonozza
Burada “düşüncenin göçü” başlığıyla
bağlantılı, ülkelerini terketmek zorunda kalan Fransız Protestanlarına da yer
açmamız gerekiyor.
“Fransız Protestanlarının oynadıkları bir
aracı rol vardır ki, pek büyüktür. En önemli sığınma ülkesi de Hollanda'dır.
Ulusların
gelip buluştukları bir yol ağzı olan Birleşik Eyaletler'de, her ülkeden insana
rastlanmaktadır: İngilizler, İskoçyalılar, Danimarkalılar, İsveçliler,
Polonyalılar, Macarlar, Almanlar, oraya gitmekte, Leyde'de, Groningne'de, Utrecht'te öğrenimde bulunmaktadırlar. Fransız Protestanlarının
gelişiyle de, Avrupa'nın büyük gazeteleri kurulup yayınlanmaya başlar: Pierre Bayle’nin Bilgi Cumhuriyeti Haberleri (1683
Martı), Jean le Clerc'in
Evrensel ve Tarihsel Kitaplığı (1686 Ocağı), Basnage de Beauval'ın Bilginlerin
Eserlerinin Tarihi (1687 Eylülü) ilk hatıra gelenler. Bu yayınlar, İngiliz
devrimini hazırlayan, Hollanda'ya sığınmış İngilizleri de etkiler. Jean le Clerc, Basnage, du Bose, Jurieu, İngiliz Devrimine gerekçe
olacak dinsel ve siyasal düşüncelerinin olgunlaşmasında Locke'a yardımcı
olurlar; bu düşünceler, evrensel bir etki yaratacaktır sonraları.
Devrimden
sonra da, İngiltere'ye sığınmış Fransız Protestanları, İngiliz eserlerini
çevirdiler; aydınlık, düzen, incelik, ağırbaşlılık eklediler onlara ve, bu
eserler, bütün Avrupa'ya yayıldı böylece. Bu Fransızlardan Pierre Coste, Londra Krallık Derneği'nin üyesi
oldu üstelik; La Bruyère'i,
La Fontaine'i,
Montaigne'! İngilizceye
çevirtip yayınladı; ayrıca Locke'un Felsefî Deneme'sini (1700), Newton'un Optik Üstüne Deneme'sini (1704), Shaftesbury’nin Alay Üstüne
Deneme'sini çevirdi. Böylece, Fransız Protestanlarının oluşturdukları bir
büyük Cumhuriyet sayesinde, düşünceler alınıp veriliyor, birbirleriyle
karşılaşıp karışıyor, giderek gelişip zenginleşiyordu.” Yüzyılların Gerçeği ve
Mirası, XVI. Ve XVII. Yüzyıllar, Server Tanilli,Cem Yayınevi
Yüzyıl sonuna doğru, kartezyen
felsefenin prestiji açık seçik bir biçimde gerilemiştir. Fakat bu gerilemenin
nedeni sansür ya da -Fransa'da- aklın etkinliklerine pek de uygun olmayan düşünce
ortamı değil, daha çok, zayıf noktaları yöntemli bir biçimde tespit eden eleştirel
düşüncedir. Modern Dünyanın Yaratılması
Görüldüğü gibi düşünce, 17.yüzyılda
bilim ve düşünce insanlarının etkileşiminin de etkisiyle her alanda “yeni” bir
bakış üretmiş, buna karşın yerleşik düşünce egemen güçlerin korumasını
gerektirmiştir.
Değişen bir şey yoktur, bir yanda
sansürün kullanıldığı çaresiz çabalar, diğer yanda ise suyun yolunu bularak
akmasıdır.
"Bir çok Avrupa devletinde, kiliseyi ve hükümeti fazlaca eleştiren dergiler ve kitaplar genellikle sansür ediliyor veya yasaklanıyordu, ama bu çabalar fikirlerin yayılmasını engellemek konusunda fazla etkili olmuyordu. Bir çok dildeki felsefi ve siyasi eser, hoşgörülü Amsterdam'da veya İsviçre'de yayımlanıp aç okuyucuların okuması için ülkeye kaçak olarak sokuluyor, siyasileri veya dini otoriteleri eleştiren veya taşlayan eserler ise doğru kitapçıya fısıldanan bir çift sözle kolayca elde edilebiliyordu." Merry. E. Wiesner-Hanks
Bu süreçte yeniler ve eskiler çatışması ortaya çıkar.
"Bir çok Avrupa devletinde, kiliseyi ve hükümeti fazlaca eleştiren dergiler ve kitaplar genellikle sansür ediliyor veya yasaklanıyordu, ama bu çabalar fikirlerin yayılmasını engellemek konusunda fazla etkili olmuyordu. Bir çok dildeki felsefi ve siyasi eser, hoşgörülü Amsterdam'da veya İsviçre'de yayımlanıp aç okuyucuların okuması için ülkeye kaçak olarak sokuluyor, siyasileri veya dini otoriteleri eleştiren veya taşlayan eserler ise doğru kitapçıya fısıldanan bir çift sözle kolayca elde edilebiliyordu." Merry. E. Wiesner-Hanks
Bu süreçte yeniler ve eskiler çatışması ortaya çıkar.
“1687'yılından itibaren, birbirine
tamamen karşıt değer ve düşüncelerin öne çıktığı şu meşhur Eskilerle Yenilerin
Kavgasının
temel anlamı burada yatar. İnsanlığı daima yeni şeyler öğrenen tek bir insan
olarak gören "Yeniler" Pascal'ın bakış açısını benimserler. Hiçlik Üzerine
Denemede Pascal şöyle diyordu : "Eskiler dediklerimiz her türlü konuda
henüz yeniydiler ve insanlığın çocukluğunu oluşturuyorlardı; ve bizler onların
bilgisine yüzyılların deneyimini eklediğimizden, eski insanlarda görüp saygı
duyduğumuz Antikiteyi kendi içimizde bulabiliriz." 1687'de Yenilerin (Modernler) kavgası ilan
edilir: Charles Perrault bir şiir üzerine değerlendirmeler yaparken, Yenilerin
Eskilerden daha bilge olduklarına vurgu yapar. 1688'den 1692'ye kadar, bilimin
halk diliyle anlatıldığı bir eser olan Dünyaların Çokluğu Üzerine Konuşmanın (1686) ünlü yazarı Fontenelle
Eskiler ve Yeniler Üzerine adlı oldukça anlamlı bir yazıya imza atar: Olgunluğa
erişen insanlık sürekli olarak ilerlemektedir, zira bilim ileriye doğru uzanan
sınırsız bir yol açmaktadır. Böylelikle "bilim-ilerleme" ve
"bilim-mutluluk" temalarına dair övgüler dizilmeye başlar. J.Russ
“Değişken ve hareketli bir yüzyıl olan XVll. yüzyıl açıklık, kesinlik ve ölçülülüğün hakim olduğu klasik ideali zirveye taşır; fakat aynı zamanda Aufklärung düşüncesinin doğuşuna kaynaklık eden krizler ve çelişkilerle sonuçlanır. Düşünce dünyasının derinden yenilenmesiyle birlikte, kısa zamanda Aydınlanma çağı başlayacaktır.” J.Russ
“Değişken ve hareketli bir yüzyıl olan XVll. yüzyıl açıklık, kesinlik ve ölçülülüğün hakim olduğu klasik ideali zirveye taşır; fakat aynı zamanda Aufklärung düşüncesinin doğuşuna kaynaklık eden krizler ve çelişkilerle sonuçlanır. Düşünce dünyasının derinden yenilenmesiyle birlikte, kısa zamanda Aydınlanma çağı başlayacaktır.” J.Russ
B.Berksan
Kaynaklar:
Avrupa Düşüncesinin Serüveni, Jaqueline Russ, Doğu Batı Yayınları
Batı Felsefesi Tarihi (Yeni Çağ), Bertrand Russell, Bilgi Yayınevi
Bilginin Toplumsal Tarihi, Peter Burke, Tarih Vakfı Yurt yayınları
Descartes, Desmond De Clarke, İş Bankası Kültür Yayınları
Descartes'ın Yaşamı ve Felsefesinin Gelişmesi, Geneviev Rodis-Lewis, Cogito Sayı 10, "Cogito Öyleyse Descartes " içinde
John Locke, Roger Woolhouse, İş Bankası Kültür Yayınları
Kimlik Bedenin Hapishanesidir, (17. Yüzyıldan Günümüze Bir İfade Özgürlüğü Çağrısı, Reyda Ergün)
Leibniz, Maria Rosa Antonozza, İş Bankası Kültür Yayınları
Spinoza, Bir Yaşam, Steven Nadler, İletişim Yayınları
Thomas Hobbes, A.P.Martinich, İş Bankası Kültür Yayınları
Yeni Dünyalar, Eski Metinler, Anthony Grafton, Kitap Yay.
Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, Server Tanilli, Cem Yayınları
http://bberksan.blogspot.com/p/17yuzyl.html
http://bberksan.blogspot.com/p/otuzyl-savaslar.html
http://bberksan.blogspot.com/p/ingiltere-17yuzyl.html
http://bberksan.blogspot.com/p/hollanda.html
http://bberksan.blogspot.com/p/fransa-17yuzyl.html
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder