Düşüncenin Merceğinden Yapay Zeka

Yapay Zekâ: Zekânın Ötesindeki Soru

Yapay zekâ (YZ) tartışmaları genellikle iki ana eksende ilerler: YZ neler yapabilir ve YZ nasıl çalışır? Oysa 21. yüzyılın en dönüştürücü teknolojisi olan YZ'nin asıl gücü ve tehlikesi, bu soruların ötesindedir.

Burada, Yapay Zekâ'yı bir düşünce süzgecinden geçirerek, onun sadece bir araç değil, aynı zamanda varoluşsal bir olgu olduğunu göstermeye çalışacağız. Bir zamanlar felsefenin en derin soruları olan "bilinç nedir?", "yaratıcılık nereden gelir?" ve "insanlaşma süreci nasıl işler?" gibi sorular, bugün birer Yapay Zekâ sorusuna dönüşmüştür.

Bu nedenle, Yapay Zekâ'yı bir bütün olarak ele alırken, düşünce atlasımızın farklı başlıklarıyla sürekli diyalog halinde olacağız:

• Ontolojik Boyut: Martin Heidegger'in "Gestell" kavramından yola çıkarak, YZ'nin doğayı ve insanı nasıl birer "hazır stok" haline getirdiğini ve bu durumun, insanı varoluşsal olarak nasıl dönüştürdüğünü inceleyeceğiz.
• Toplumsal Boyut: Manuel Castells'in "ağ toplumu" ve "kontrol dışılık" tezleriyle, YZ'nin sadece ekonomik yapıları değil, aynı zamanda sosyal ilişkileri ve toplumsal hiyerarşileri nasıl yeniden şekillendirdiğini ele alacağız.
• Psikolojik Boyut: Langdon Winner'ın "teknolojinin politikası" fikri ve Kate Crawford'ın "YZ atlası"ndan ilhamla, teknolojinin politik ve ahlaki yükünü inceleyeceğiz. Bu, aynı zamanda, insan egosunun ve "tanrılaşma" arzusunun, kontrolsüz sistemler yaratma çabasının ardında yatan psikolojik motivasyonları anlamamıza yardımcı olacak.
• Yaşamsal Riskler: Toby Ord'un "Uçurum" kitabındaki varoluşsal riskler sınıflandırmasıyla, YZ'nin insanlığın geleceği için potansiyel olarak oluşturduğu en büyük tehlikelere odaklanacağız. Bu, felsefi bir tartışmanın aynı zamanda somut ve hayati bir uyarı işlevi gördüğünü kanıtlayacak.

Bu sayfa, Yapay Zekâ'nın bir kara kutu değil, karmaşık ve çok katmanlı bir düşünce objesi olduğunu gösterecek. Amacımız, Yapay Zekâ'yı tüketmek değil, onunla yüzleşmek ve onu anlamaya yönelik bir rehber sunmaktır.

B.Berksan

Yapay Zekâ'nın Ontolojik Boyutu: "Gestell" ile Yüzleşmek

Yapay Zekâ'yı genellikle birer araç veya yazılım olarak görülse de, onu Martin Heidegger'in "Teknolojiye İlişkin Bir Soru" makalesindeki "Gestell" (hazırda duran stok) kavramıyla ilişkilendirebiliriz. Heidegger, modern teknolojinin doğayı, insana hizmet eden pasif bir kaynak deposuna dönüştürdüğünü savunur.

Yapay Zekâ, bu dönüşümün en güçlü örneğidir.

• Verinin Stoğu: Kate Crawford'ın da belirttiği gibi, Yapay Zekâ sistemleri, devasa veri setlerini "ham" birer kaynak olarak görür. Bu veriler, artık kültürel, tarihsel veya ahlaki bağlamlarından arındırılmış, yalnızca algoritmayı besleyen birer "stok" haline gelmiştir. Oysa bu verilerin toplanması ve etiketlenmesi, kendi içinde politik ve önyargılı bir süreçtir. Yapay Zekâ, bu stoğu kullanarak, toplumdaki mevcut eşitsizlikleri farkında olmadan yeniden üretir.
• İnsan ve Zekânın Stoğu: Geleneksel olarak insan zekâsının ürünü olan yaratıcılık, düşünme, hatta duygular bile Yapay Zekâ modellerinde "hesaplamaya" ve "veriye" indirgenir. Bu, Heidegger'in "Gestell" kavramını, varlığın kendisinin bir stoğa dönüşmesi tehlikesiyle genişletir. İnsan, kendi yeteneklerini bu sistemlere devrettikçe, kendi varoluşsal özünü unutma riskiyle karşı karşıya kalır.

---

Yapay Zekâ'nın Toplumsal ve Psikolojik Boyutu

Yapay Zekâ'yı sadece teknik bir sorun olarak görmek, onun toplumsal ve psikolojik etkilerini göz ardı etmektir. Langdon Winner'ın "teknolojinin politik doğası" tezi, bir teknolojinin kendisinin bile ideolojik bir yapıya sahip olabileceğini gösterir.

• Kontrol ve Merkezileşme: Manuel Castells'in "ağ toplumu" kavramı, gücün ağlar aracılığıyla dağıldığını söylese de, Yapay Zekâ altyapılarının (veri merkezleri, bulut hizmetleri, çip üretimi) büyük teknoloji şirketlerinde merkezileşmesi bu dağılımı sorgulatır. Bu durum, kontrolün bir avuç küresel aktörün elinde toplanmasına neden olur.
• İnsan Egosunun Gölgesi: Yapay Zekâ, insanın kendini "tanrılaştırma" arzusunun bir yansıması olarak da okunabilir. Bir makineyi kendi suretinde yaratma, ona kendi zekâsını kodlama çabası, insanlığın bir yandan kendisi için varoluşsal bir risk yaratırken, bir yandan da teknolojiyi bir kurtarıcı olarak görme eğilimini ortaya çıkarır. Yapay Zekâ etiği, bu motivasyonları sorgulayarak, teknolojiyi bir "tanrısal güç" yerine, ahlaki sorumlulukla yönetilmesi gereken bir alan olarak tanımlar.

---

Yapay Zekâ Etiği: "Uçurum" ve Sorumluluk

Yapay Zekâ etiği, Toby Ord'un "The Precipice" (Uçurum) kitabından esinlenerek, Yapay Zekâ'nın yaratacağı varoluşsal riskleri ele alır.

• En Büyük Risk: Ord'un sınıflandırmasına göre, uyumsuz (hizalanmamış) Yapay Zekâ, insanlık için mühendislik ürünü pandemilerden ve hatta nükleer savaştan daha büyük bir tehdit oluşturur. Bu, Yapay Zekâ'nın hedeflerinin insanlığın değerleriyle uyumlu olmasını sağlamanın, önümüzdeki yüzyılın en büyük etik sorunu olduğunu gösterir.
• "Mihraki Şeylere" Dönüş: Albert Borgmann'ın "Cihaz Paradigması" eleştirisi, Yapay Zekâ etiğini daha kişisel bir düzleme taşır. Yapay Zekâ, bize kolaylık sunarak dikkat ve çaba gerektiren "mihraki pratiklerden" uzaklaştırabilir. Etiğin görevi, bu teknoloji çağında insan deneyiminin ve anlam arayışının nasıl korunacağını sorgulamaktır.

Bu yaklaşım, Yapay Zekâ'yı sadece bir ürün olarak değil, insanlığın tüm potansiyelini ve geleceğini etkileyen çok boyutlu bir olgu olarak ele almayı sağlar. 

Yapay zekâyı çalışmalarının merkezine alan veya bu alandaki tartışmalara doğrudan etki eden günümüz düşünürlerinden bazıları şunlardır:

• Nick Bostrom:
• Ana Odak Alanı: Yapay zekâ riski ve süper zekânın geleceği.
• Bağlantılar: Özellikle Etik (yapay zeka güvenliği, varoluşsal risk), Ontoloji (insanüstü varoluşun doğası) ve Siyaset (süper zekanın yönetimi) alanlarıyla ilgilenir.
• Önemli Yapıtı: Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies (Süper Zekâ: Yollar, Tehlikeler, Stratejiler).
• Luciano Floridi:
• Ana Odak Alanı: Bilgi felsefesi ve dijital etik.
• Bağlantılar: Bilgi (bilginin doğası ve manipülasyonu), Etik (yapay zeka etiği, algoritmik sorumluluk) ve Ontoloji (dijital varlıklar, "infosphere" olarak adlandırdığı bilgi dünyası) ile sıkı bağları vardır.
• Önemli Yapıtı: The Fourth Revolution: How the Infosphere is Reshaping Human Reality (Dördüncü Devrim: Enformen Dünya İnsan Gerçekliğini Nasıl Yeniden Şekillendiriyor).
• David Chalmers:
• Ana Odak Alanı: Bilinç ve zihin felsefesi.
• Bağlantılar: Özellikle Zihin Felsefesi alanında, "bilincin zor problemi" üzerine yaptığı çalışmalarla yapay zekânın bilinçli olup olamayacağı tartışmasının merkezinde yer alır.
• Önemli Yapıtı: The Conscious Mind: In Search of a Fundamental Theory (Bilinçli Zihin: Temel Bir Teori Arayışı).
• Kate Crawford:
• Ana Odak Alanı: Yapay zekanın sosyal ve politik sonuçları.
• Bağlantılar: Siyaset (algoritmik yönetim, gözetim), Sosyal (önyargı, eşitsizlik) ve Etik (veri etiği, hesap verebilirlik) konularına odaklanır. Veri kümelerinin ve algoritmaların ardındaki güç ilişkilerini ortaya koyar.
• Önemli Yapıtı: Atlas of AI: Power, Politics, and the Planetary Costs of Artificial Intelligence (Yapay Zeka Atlası: Yapay Zekânın Gücü, Politikası ve Gezegensel Maliyetleri).
• Hubert Dreyfus:
• Ana Odak Alanı: Yapay zekaya eleştirel yaklaşım ve fenomenoloji.
• Bağlantılar: Yapay zekanın bedenlenmiş bir varlığı ve deneyimi olmadığı için insan zekasına asla ulaşamayacağını savunarak Zihin Felsefesi ve Fenomenoloji alanlarında etkili olmuştur.
• Önemli Yapıtı: What Computers Still Can't Do (Bilgisayarların Hâlâ Yapamayacağı Şeyler).
• Toby Ord:
• Ana Odak Alanı: İnsanlığın geleceği ve varoluşsal riskler.
• Bağlantılar: Yapay zekayı, insanlığın varlığını tehdit eden en büyük potansiyel risklerden biri olarak ele alarak Etik ve Siyaset alanında Bostrom ile benzer konulara eğilir.
• Önemli Yapıtı: The Precipice: Existential Risk and the Future of Humanity (Uçurum: Varoluşsal Risk ve İnsanlığın Geleceği).

           Helen Nissenbaum:

• Ana Odak Alanı: Bilgisayar etiği, gizlilik ve bilgi teknolojilerinin etik ve sosyal boyutları.
• Bağlantılar: Özellikle Etik ve Siyaset alanında, "bağlamsal bütünlük" (contextual integrity) teorisiyle bilinir. Bu teori, yapay zekânın veri kullanımının bağlama göre etik olup olmadığını sorgular.
• Önemli Yapıtı: Privacy in Context: Technology, Policy, and the Integrity of Social Life.
• Noam Chomsky:
• Ana Odak Alanı: Dilbilim ve bilişsel bilim felsefesi.
• Bağlantılar: Her ne kadar bir yapay zekâ felsefecisi olmasa da, dil ve zihin üzerine geliştirdiği temel teorilerle yapay zekânın "anlama" becerisini sorgulayan en etkili eleştirmenlerdendir. Özellikle Dil Felsefesi ve Zihin Felsefesi alanlarında, mevcut yapay zekâ modellerinin (büyük dil modelleri gibi) gerçek bir zekâya sahip olmadığını savunur.
• Önemli Yapıtı: Bu konudaki görüşleri çeşitli makalelerinde ve söyleşilerinde yer alır.
• Frank Pasquale:
• Ana Odak Alanı: Algoritma hukuku ve toplum.
• Bağlantılar: Algoritmik şeffaflık, otomasyonun iş piyasasına etkisi ve verinin gücü üzerine yazdıklarıyla Siyaset ve Sosyal felsefe alanlarında önemlidir. Algoritmaların toplum üzerinde nasıl bir otorite kurduğunu inceler.
• Önemli Yapıtı: The Black Box Society: The Secret Algorithms That Control Money and Information.
• Shannon Vallor:
• Ana Odak Alanı: Teknoloji etiği ve erdem etiği.
• Bağlantılar: Etik alanında, teknolojinin sadece eylemlerimizi değil, karakterimizi de nasıl şekillendirdiğini antik erdem etiği (Aristoteles, Konfüçyüs) üzerinden inceler. Teknolojik yeniliklerin, erdemlerimizi nasıl etkilediğini ve ahlaki gelişimimizi nasıl destekleyebileceğini sorgular.
• Önemli Yapıtı: Technology and the Virtues: A Philosophical Guide to a Future Worth Wanting.
• Catherine Malabou:
• Ana Odak Alanı: Nörobiyoloji ve felsefe.
• Bağlantılar: Beynin "plastisite" (esneklik) kavramı üzerine yaptığı çalışmalarla yapay zekânın Ontoloji ve Zihin Felsefesi alanlarına farklı bir pencere açar. Yapay zekâ sistemlerinin öğrenme ve kendilerini yeniden yapılandırma yeteneklerini, canlı organizmaların plastisitesiyle karşılaştırır.
• Önemli Yapıtı: What Should We Do with Our Brain?

Kuşkusuz YZ alanında düşünenler bu isimler ile sınırlı değil. 

YZ'nın Ontolojik Ve Etik boyutlarını aşağıdaki sayfalarda görebilirsiniz.

🔎Yapay Zeka'nın Ontolojik boyutu