Jane Bennett, hem siyaset teorisi hem de ekofelsefe alanındaki çalışmalarıyla, Yeni Materyalizm akımının en önemli isimlerinden biridir. Düşüncesi, geleneksel insan merkezli felsefeye meydan okuyarak, doğaya ve insan dışı varlıklara yeni bir gözle bakmamızı sağlar.
Biyografi: Siyaset Biliminden Canlı Maddeye
Jane Bennett, Johns Hopkins Üniversitesi'nde Beşeri Bilimler
Profesörü olarak görev yapmaktadır. Eğitimini siyaset bilimi ve çevre
çalışmaları alanında alan Bennett, kariyeri boyunca siyasi söylem, Amerikan
romantizmi ve çağdaş toplumsal düşünce gibi konularda uzmanlaşmıştır. Kendisi,
aynı zamanda "Political Theory" gibi alanında önde gelen akademik
dergilerde de editörlük yapmıştır.
Onun felsefesi, teorik bir altyapıdan çok, doğaya ve maddi
dünyaya duyulan derin bir merakın sonucunda şekillenmiştir. Bu nedenle,
çalışmaları hem felsefi hem de çevreci bir hassasiyet taşır.
Düşüncesi: Şeylerin Politik Ekolojisi
Bennett'in düşüncesinin merkezinde, en önemli eseri olan Canlı
Madde: Şeylerin Politik Ekolojisi (Vibrant Matter: A Political Ecology of
Things) kitabıyla ortaya koyduğu "canlı madde" kavramı yer alır.
1. "Canlı Madde" (Vibrant Matter): Bennett,
maddenin, bizim algıladığımız gibi pasif ve cansız bir şey olmadığını savunur.
Ona göre, atomlardan, moleküllerden, topraktan ve metallerden oluşan tüm madde,
kendine ait bir enerjiye ve eyleyiciliğe (agency) sahiptir. Bir demir
parçasının paslanması, bir elektrik akımının yolu bulması veya bir toprağın bir
bitkiyi beslemesi, maddenin kendi içinde barındırdığı bu "yaşamın"
kanıtlarıdır. Bennett bu duruma "şeylerin kudreti" adını
verir.
2. İnsanmerkezciliğe Eleştiri: Bennett, Batı
felsefesinin uzun zamandır doğayı ve şeyleri birer kaynak veya insan iradesinin
pasif nesnesi olarak gördüğünü eleştirir. Ona göre bu düşünce, insanın doğa
üzerinde mutlak bir egemenlik kurma arzusunu beslemiş ve bugünkü ekolojik
krizin zeminini hazırlamıştır. "Canlı madde" düşüncesi, bu
insanmerkezli bakış açısını yıkmayı hedefler.
3. Eyleyicilik ve Birbirine Bağlılık: Bennett,
eyleyiciliğin (bir şeyin bir sonuç üretme gücü) sadece insanlara ait bir
özellik olmadığını savunur. Ona göre, bir nehrin taşması, bir virüsün yayılması
veya bir metalin paslanması da birer eyleyiciliktir. Bizler de, insan ve insan
dışı unsurların birbirine karıştığı karmaşık bir ağın parçasıyız. Bir metal
parçasının bir binaya dönüşmesiyle, bizim toplumsal yaşantımız da kaçınılmaz
olarak değişir.
Bennett, bu düşünceleri geliştirirken Baruch Spinoza'nın
"eyleme gücü" (conatus), Gilles Deleuze'ün "oluş"
felsefesi ve Henry David Thoreau'nun doğa yazıları gibi farklı
kaynaklardan ilham almıştır.
Atık Yığını: Canlı Bir Öbekleşme
Bennett'a göre bir atık yığını, sadece çöpün toplanması
değildir; o, kendi başına bir eyleyiciye (agency) sahip, dinamik bir öbekleşmedir.
- Maddesel
Eyleyicilik: Bir plastik poşet rüzgârda sürüklenir, paslı bir metal
kutu kimyasallarını sızdırır, organik maddeler kendiliğinden ayrışarak ısı
ve gaz üretir. Bu nesneler, insan müdahalesi olmadan kendi başlarına
eylemde bulunur ve dönüşürler. Onlar, pasif nesneler değil, kendi iç
enerjilerine sahip canlı maddelerdir.
- Biyolojik
Eyleyicilik: Atık yığını, bir mikroorganizma, bakteri, böcek ve
kemirgen ekosistemine dönüşür. Bu canlılar, atığı sindirir, parçalar ve
yeniden şekillendirir. Dolayısıyla yığın, cansız bir nesne değil, hayat
dolu, biyolojik bir süreçtir.
- "Göç"ün
Anlamı: Sizin de belirttiğiniz gibi, atık yığını durağan değildir.
Plastikler okyanus akıntılarıyla binlerce kilometre yol kat edebilir,
havaya karışan zehirli gazlar atmosferde sürüklenir veya sızıntılar yer
altı sularına karışır. Bu durum, atığın, bulunduğu bölgesel alandan
çıkarak (DeLanda'nın kavramıyla deterritorialization) uzak
coğrafyaları etkilediğini gösterir. Bu, onun sadece bir "şey"
olmadığını, aynı zamanda küresel ekosistemi yeniden şekillendiren bir güç
olduğunu kanıtlar.
Bennett'ın felsefesi, atık yığınını sadece
"kirletici" bir faktör olarak değil, aynı zamanda canlı ve
dönüştürücü bir aktör olarak görmemizi sağlar.
Atıkların Etik İhracatı
Gelişmiş ülkelerin atıklarını başka coğrafyalara göndermesi,
sadece ekonomik bir işlem veya kirlilik riskinin aktarılması değildir. Bu
eylem, atığın kendi eyleyiciliğinin (kirlilik potansiyeli, çözünme
süreci vb.) yönetilemediği bir yerde serbest bırakılmasıdır.
Bu eylem, ahlaki açıdan şununla yargılanmalıdır:
- Sadece
İnsan Değil, Şeylere de Verilen Zarar: Gemi sökümünden kaynaklanan
zehirli atıklar, sadece o bölgedeki insanlara değil, aynı zamanda
toprağın, suyun ve okyanus ekosisteminin de "canlılığına" ve
bütünlüğüne zarar verir. Bu, maddenin kendi varoluşsal kudretine karşı
işlenmiş bir suçtur.
- Maddenin
Özgürlüğünün Kısıtlanması: Atıkların bir yerden bir yere gönderilmesi,
onların bulundukları ekolojik ve toplumsal bağlamdan zorla koparılmasıdır.
Bu, atığın kendi varoluşsal sürecini, ait olmadığı bir ekosistemde zorla
devam ettirmesidir.
Bu bakış açısı, atıkların sadece birer nesne olmadığını,
aksine kendi eylemlilikleri olan varlıklar olduğunu kabul eden yeni bir ekolojik
etik çağrısıdır. Bu etik, sorumluluğumuzu insan türünün ötesine, tüm canlı
ve cansız maddeye yaymayı gerektirir.
Jane Bennett'ın "Canlı Madde: Şeylerin Politik
Ekolojisi" adlı eseri, Yeni Materyalizm'in en temel metinlerinden
biridir ve tartıştığımız ekolojik konularla doğrudan bağlantılıdır.
Ana Teması: Maddenin Canlılığı ve Politik Ekoloji
Kitabın ana teması, maddeye ve nesnelere yönelik köklü bir
felsefi dönüşüm çağrısı yapmaktır. Geleneksel olarak pasif ve cansız kabul
edilen maddenin, aslında "canlı" (vibrant), dinamik ve kendi "eyleyiciliğine"
sahip olduğunu savunur. Bennett, bu canlılığı ciddiye alarak, yalnızca
insanları değil, aynı zamanda nesneleri de içine alan yeni bir "şeylerin
politik ekolojisi" inşa etmeye çalışır.
Kitap, bu ana temayı, farklı türdeki
"eyleyenlerin" politik ve etik önemini tartışan bölümlerle
derinleştirir:
- Giriş:
Şeylerin Gücü (The Force of Things): Kitap, nesnelerin ve maddelerin
beklenmedik olaylara ve sonuçlara nasıl neden olabildiğini gösteren
örneklerle açılır. Bu, okuyucuyu, insan dışı varlıkların gücünü düşünmeye
davet eder.
- Bölüm
1 & 2 & 3: Şey-içinde-Şeylerin Politik Ekolojisi (The Political
Ecology of the Thing-in-Itself): Bu bölümler, Kant ve Spinoza gibi
filozoflarla diyalog kurarak, felsefe tarihinde maddenin nasıl pasif bir
"nesne" hâline getirildiğini eleştirir. Bennett, bu geleneksel
düşünceyi yıkarak, maddelerin kendi varoluşsal özelliklerini vurgular.
- Bölüm
4: Şey-Bedenlerin Politik Ekolojisi (A Political Ecology of the
Thing-Body): Bu kısım, en önemli bölümlerden biridir. İnsan bedenini
de bir "şey" olarak ele alır. Vücudumuzdaki bakterilerin,
virüslerin ve moleküllerin kendi eyleyiciliğine sahip olduğunu savunarak,
otonom ve birleşik insan bedeni fikrine meydan okur.
- Bölüm
5: Şey-Tuzakların Politik Ekolojisi (A Political Ecology of Things-Lures):
Bu bölüm, nesnelerin insanları nasıl "cezbedebildiğini" ve
eylemlerini nasıl etkilediğini inceler. Bir yemek, bir enkaz yığını veya
bir cihaz gibi nesnelerin, kendiliğinden sahip oldukları bir
"cazibe" ve "güç"le insan davranışını etkileme
yeteneğini tartışır.
- Bölüm
6: Şey-Eserlerin Politik Ekolojisi (A Political Ecology of
Things-Artifacts): Bu kısım, insan eliyle yapılmış nesnelere odaklanır
ve onların da kendi eyleyiciliğine sahip olduğunu savunur. Bir makinenin,
bir teknolojik aletin veya bir altyapı sisteminin insan yaşamını nasıl
şekillendirdiğini gösterir.
- Sonuç:
Şey-Geleceklerin Politik Ekolojisi (A Political Ecology of
Things-Futures): Sonuç bölümü, kitabın argümanını özetler ve
"canlı madde"ye saygı duyan yeni bir etik ve politikanın
temellerini atar. İnsanların doğayı ve nesneleri sömürmekten vazgeçerek
daha alçakgönüllü bir varoluşa geçmeleri gerektiğini savunur.
Kaynakça
📌 1. Türkçeye Çevrilmiş
Kitaplar
- Bennett,
J. (2024). Canlı Madde: Şeylerin Politik Ekolojisi Çev. Başak
Ağın, Akademim Yayınları. ISBN: 978-625-94851-5-7
📌 2. Akademik Makaleler
ve Tezler (Türkçe)
- Kahveci,
K. (2023). “Jane Bennett’te Eyleyici Madde ve Duygulanım Siyaseti.” Felsefe
Tartışmaları, 69(1), 45–66.
- Yıldız,
E. (2022). Yeni Materyalizm ve Eyleyicilik: Jane Bennett Perspektifi.
Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi.
- Demir,
B. (2024). “Canlı Madde ve Ekofelsefe: Jane Bennett’in Yeşil
Materyalizmi.” Toplum ve Bilim, 165, 88–102.
[Cogito 95–96: İnsan Sonrası Sayısı (YKY)]
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder