Spinoza, Benedictas (Baruch) (1632-1677) Bir yanda Batı felsefesinin başyapıtları arasında gösterilen Etika adlı kitabında "geometrik düzenlenim" uyarınca en ince noktasına dek tanıtlayıp temellendirerek kurduğu felsefe dizgesiyle, öbür yanda birçok filozof tarafından örnek olarak gösterilen yaşamıyla kendinden çok söz ettiren Portekiz kökenli Hollandalı filozof.

Yahudi olarak doğup büyümesine karşın Yahudilik öğretisiyle çeliştiği düşünülen görüşleri nedeniyle, Yahudiliğin temel yaşam pratikleri ile dinsel inançlarının gereklerini yerine getirmediği gerekçe gösterilerek 1656 yılında bağlı olduğu Yahudi Sinagogu'nun oybirliğiyle aldığı karar uyarınca aforoz edilmiştir. Kendisine itibarının geri verildiği XX. yüzyılın sonlarına gelinene dek Yahudi cemaati bu konudaki sessizliğini öyle ya da böyle bozma yoluna gitmemiştir. Yahudilikten çıkarılmasıyla birlikte adının büyük bir hayranlık duyduğu Latince'deki karşılığını kullanmaya başlayan Spinoza, bütün bir yaşamını Yahudi olmanın getirdiği sınırlamalardan bağımsız bir biçimde kendini bütünüyle felsefeye adayarak geçirmiştir.

Daha çocuk yaştayken aldığı geleneksel Talmud eğitimi (Yahudiliğin kutsal kitabı Tevrat üzerine daha iyi anlaşılması amacıyla yapılan yorumlamalar ve açımlamalar öğretisi) sırasında, kimi hocalarınca dindışı konular üzerine de eğilmeye yönlendirilen Spinoza, çok geçmeden Latince öğrenmesi yanında kendi döneminin belli başlı felsefe düşüncelerini de bir hayli yakından tanıma olanağı bulmuştur. Felsefe tarihinde bilinen pek çok büyük filozofun tersine yaşamı yoksulluk içinde geçen Spinoza, bir yandan geçimini gözlük merceği bileyerek sağlarken öbür yandan bütün bir insanlık adına "en yüksek iyi" ya da "en yüce iyi" diye adlandırdığına ulaşma yolunda felsefesini oluşturma arayışı içinde olmuştur. Spinoza geliştirdiği felsefe dizgesinde, evrendeki bütün sonlu varlıkların kendisinin sonlu bir kipi olarak varolduğu tanrı ya da doğa olarak sonsuz tek bir töz anlayışı temelinde birci evren tasarımını ortaya koymuştur. Töz olarak düşündüğü¹Tanrı ya da Doğa'nın, dolayısıyla evrende olan her şeyin hep mantıksal bir zorunluluk uyarınca varolduğunu, buna . karşı öteden beri filozofları uğraştıran felsefedeki olanaklılık kategorisinin özünde zorunluluk bilgisi eksikliğinden kaynaklandığını savunmuştur.

Etika'nın bütün kapsamı hiç kuşkusuz başlığında belirtilenden hem çok daha geniştir hem de özetlenemeyecek derecede sağlam bir iç kurgu bütünlüğü sergilemektedir. Bildik töz anlayışları ile Tanrı tasarımlarına aykırı bir düşünce temelinde, Tanrı ile özdeş olduğu savlanan kavraması oldukça güç bir töz tanımıyla başlayan yapıt, varlık olarak insanın doğasını, çeşitli yetilerini, insanın evrendeki değergesini çözümledikten sonra, insana gerçek mutluluğu getirecek en temel koşulların neler olduğunun açıklanmasıyla son bulmaktadır.

Geometrik bir düzenle yazılan yapıtı oluşturan beş ayrı bölümün her birinde çeşitli kanıtsavlar, tanımlar ve önermeler ortaya konulmakta, bunların her biri için çeşitli tanıtlamalar sunulmakta, gerekli görülen durumlarda açıklayıcı çıkmalar verilmektedir. Yapıt derin felsefi içeriği bir yana biçemsel özellikleriyle de felsefe tarihinin en büyükleri arasında anılmaya değer bir yaratıcılık örneği sunmaktadır.

Döneminin pek çok önde gelen düşünürü gibi, Spinoza'nın da düşüncesinin en belirleyici özelliği, her konuya yaklaşımında kendisini açıklıkla gösteren tek bir ödün olsun vermeden savunulan usçuluk anlayışıdır.

Bu bağlamda

Ancak Spinoza' nın usçuluk anlayışını öteki usçuluklardan farklı kılan şey, doğanın ilk bakışta gizliymiş izlenimi uyandıracak denli kendi iç amaçları doğrultusunda eyliyor olmasına karşın, yaratma eylemi dışında doğanın kendisinden başka ayrıca bir Tanrı tasarımı koyutlanmıyor oluşudur. Bunun yerine Spinoza Tanrı'yı Doğa ile özdeşleştirerek "tümtanrıcı" bir Tanrı tasarımını savunmaktadır. Ancak buradaki Doğa yani Tanrı salt içinde varolan kendiliklerin toplamı olarak değil, taşıdığı zorunlu ussal düzenle, bu düzenin içinde birbirleriyle yine ussal bakımdan örülü ilişkilerle birlikte anlaşılmaktadır. Spinoza'nın felsefesi bu bağlamda Tanrı ile Doğa'yı özdeşleştirirken sergilediği usçuluk yanında baştan sona hem "doğalcılık"! hem de "belirlenimcilik"! ile dikkat çekmektedir. Bu bağlamda, özü gereği sonlu ve bengisel olan doğa kendi içinde varolan bütün her şeyi kapsadığı, dolayısıyla da doğada güç adına varolan her şeyi de kaçınılmaz olarak kendi içinde taşıdığı için, varolan hiçbir şeyin doğadan ayrı olarak bağımsız bir biçimde kavranması düşünülemez.

Spinoza' nın doğa tasarımına göre, her şey ama her şey, insan eylemleri ile duyguları da dahil buna, doğanın evrensel ve zorunlu yasaları doğrultusunda anlaşılmak zorundadır. Tanrı ile Doğa arasındaki bu özdeşlik ilişkisi göz önünde bulundurulduğunda, söz konusu zorunlu ve evrensel yasalar aracılığıyla işleyen doğanın düzenine ilişkin bilginin Tanrı'nın bilgisi anlamına geldiği açıktır. Bu anlamda, gerek Yahudi gerek Hıristiyan gerekse de İslâm dini geleneklerinin Tanrı anlayışlarına taban tabana zıt bir biçimde Spinoza, insan zihninin doğası gereği Tanrı' nın yetkin bilgisine ulaşma yetisi taşıdığını ileri sürmektedir. Ne var ki Spinoza için böylesine önemli bir bilginin edinilmesi ancak doğru düşünme yönteminin doğru bir biçimde uygulanıp yaşama geçirilmesiyle olanaklıdır.

Yöntem konusu bağlamında pek çok noktada kendi düşünceleri üstünde büyük etkilerde bulunmuş modern dönemin iki büyük filozofu Descartes ile Hobbes'un düşüncelerini paylaşan Spinoza, dönemin bilimsel devrim ruhundan da etkilenerek her durumda kilit değerde önemi olanın matematik olduğundan en küçük bir kuşku bile duymamıştır. Spinoza'nın matematiğe duyduğu bu sarsılmaz güven kuşkusuz kendisini en iyi Etika'nın geometrik düzenleniminde açığa vurmaktadır. Nitekim Spinoza, sahte sanılara karşı gerçek bilgi olarak neyin ya da nelerin görülmesi gerektiğini belirlerken, tıpkı geometrik bir şeklin niteliklerinin anlaşılmasının o şeklin baştan verili tanımının mantıksal sonucu olduğunun görülmesinden geçiyor olması gibi, her türden şeyin yetkin bir biçimde anlaşılmasının da o şeyin kendisine neden olanın mantıksal sonucu olduğunun görülmesinden geçtiğini söylemektedir.

Spinoza'nın bu söyledikleri doğrudan doğruya, doğadaki şeylerin —ya da bir bütün olarak doğanın— hep belli bir amaç, belli bir son için var olduklarını, bir şeyi anlamanın onun ne için varolduğunu anlamak olduğunu söyleyen Aristotelesçi "sonul nedenler" düşüncesini bütünüyle reddediyor olduğunu göstermesi bakımından son derece önemlidir. Bu bağlamda Spinoza döneminde ortaya çıkan yeni bilim anlayışının savunucularına karşı, doğruluğundan kuşku duyulmayan sonul nedenler düşüncesini reddetmekle kalmayıp, söz konusu düşüncenin felsefi düşünceye aykırı pek çok hurafenin doğmasına yol açtığına, dolayısıyla da gerçek bilgiye ulaşma sürecinin önüne büyük bir engel çıkardığına dikkat çekmektedir.

Bu aynı hava, insan doğası ile davranışlarının son derece büyük bir soğukkanlılıkla incelendiği Spinoza'nın pratik felsefesine de egemendir, ister dinsel yönelimli ister laik yönelimli olsunlar geleneksel ahlâkçıların hemen bütününe karşı Spinoza, insan istencinden ya da arzularından bağımsız bir dizi saltık değere başvurarak insan eylemlerinin açıklanmaya çalışılmasının ümitsiz bir çaba olduğunun bütünüyle ayırdında olunduğu bir felsefe çizgisi uyarınca yürümenin gereğini savunmaktadır.

Bu noktada bütün varlıkların temel arzusunun kendi varlığını sürdürme (conatus) olduğunu düşünen Spinoza, erdemli olmayı kişinin kendi varlığını sürdürebilme kapasitesiyle tanımlayarak, "iyi olan" ile doğadaki canlıların kendi varlıklarını sürdürme arzularını doyuma kavuşturmaya yararlı olanı anlarken, buna karşı "kötü olan"ı canlıların kendi varaklarını sürdürme arzularına bütünüyle zararlı olanla açıklamaktadır. Kayıtsız koşulsuz her durumda yaşamsal değerde olan bu temel arzuyu doyuma kavuşturması bakımından insana gerçekten yararlı olan tek şey ise bilgidir; "erdemli olmak" bu bilginin elde edilmesinden başka bir şey değildir. Dolayısıyla Spinoza'ya göre, gerçek bilgi hem mutsuzluğun ana kaynağı tutkulara karşı kullanılacak en etkili silahtır hem de Tanrı'ya yani Doğa'nın zorunlu düzenine yönelmesi koşuluyla en yüksek doyumun başlıca kaynağıdır.

Yalnızca kendisinin değil bütün bir felsefe tarihinin başyapıtları arasında gösterilen ve çoğunlukla Etika olarak anılan Ethica Ordine Geometrico Demonstrata (Geometrik Yolla Tanımlanmış Etik, 1677) başlıklı kitabında Spinoza, geometrik yöntemi kullanmasına karşın, geometrik yöntemden tam olarak ne anladığını açıklama gereği duymadığı gibi, geometrik yöntemin felsefece ne gibi bir değer taşıdığını da temellendirmemiştir. Bu durum kimilerinin gözünde Etika da ortaya konan temel uslamlamaların büyüleyici bir us yürütme zinciriyle birbirlerine kenetli olmalarına karşın, keyfi öncüllerden yola çıkılarak kurulmuş olmaları nedeniyle söz konusu uslamlamaların gerçeklikle bir ilişkilerinin bulunmadığı yönünde daha Spinoza yaşarken dillendirilen genel bir eleştirinin doğmasına yol açmıştır.

Baştan beri bu sorunun çok iyi ayırdında olan Spinoza, Etika’yı yazmaya başlamazdan hemen önce, hem sonunu getirmeden bıraktığı Tractatus de Intellectus Emendatione (Anlama Yetisinin İyileştirimi Üzerine, 1658-61) adlı, bir anlamda Etika için yol gösterici olduğu söylenebilecek, felsefede izlenmesi gereken yöntem üstüne kısa bir metin yazmıştır hem de yazışmalarında sıkça bu yöntembilgisel sorunun aşılmasına yönelik açımlamalarda bulunmuştur.

Hiç kuşkusuz söz konusu sorunun kökeninde, Spinoza'nın Etika’nın önermelerinin kendilerine dayanarak tanıtlamaya çalıştığı tanımların doğasına ilişkin belirsizlik yatmaktadır. 1663 tarihli bir mektubunda kendisine oldukça yakın genç bir arkadaşı Simon de Vries'in tam da bu soruna parmak basması üzerine, Spinoza "saymaca" (nominal) ile "gerçek" (reel) tanımlar arasında yapılan geleneksel ayrımı kendi düşüncelerine uyarladığı biçimiyle daha bir öne çıkarma gereği duymuştur. Buna göre saymaca tanımlar bir kavramda bir sözcükle ya da bir düşünceyle denmek istenenin kendisini doğrudan doğruya koşul olarak ileri sürmektedirler. Bu tür tanımlar Spinoza'ya göre, kavranabilirler de kavranamayabilirler de; açık seçik olabilecekleri gibi anlamak için fazlasıyla bulanık da olabilirler; ama her durumda keyfi bir biçimde icat edilmiş olduklarından kesinlikle doğru ya da yanlış olamazlar. Bunların tam tersine gerçek tanımlar, salt bir terim olmaktan çok anlama yetisinin dışında varolan belli bir şeyi açıklamak amacıyla o şeyi tanımlıyorlardır. Dolayısıyla doğru olabilecekleri gibi yanlış da olabilmektedirler.

Kuşkusuz Etika'nın tanımlarının çoğunlukla "bununla demek istediğim..." ya da "...diye adlandırılır" türünden anlatma kipleri ya da söyleyişler üstüne kurulmuş olmaları bu bağlamda en azından belli ölçülerde keyfilik taşıyan saymaca tanımlar olarak görülmelerinin başlıca nedenidir. Ne var ki Spinoza'nın kullanımlarından bu tanımların onun tarafından gerçek tanımlar olarak düşünüldüğü anlaşılmaktadır. Nitekim aynı Eukleides' in (Öklid) geometri şekillerini tanımlarken kullandığı gerçek tanımlar gibi, Spinoza'nın tanımları da ilkece yalnızca kullanılan adları değil adların adı olduğu nesneleri de tanımlamaktadırlar. Bu bağlamda doğan doğru bir tanıma varılıp varılmadığının nasıl bilineceği sorusuna karşı Spinoza'nın verdiği yanıt ise doğrudan geometrik düşünme biçemine derinden bağlığını, özellikle de Descartes tarafından geliştirilmiş analitik geometri yöntemine duyduğu düşünsel yakınlığı sergilemektedir. Nitekim bu noktada Spinoza matematikçi örneğini vererek, bir matematikçi geometrik bir şekli oluşturabildiği vakit onun tanımını da verebiliyor demektedir. Dolayısıyla şeklin tanımı çoğunlukla "yapıcı tanım" diye adlandırılan, onun nasıl oluşturulduğunu açıklayan oluşturulma kuralı anlamına gelmektedir.

Etika'nın ilk on dört önermesi "Tanrı dışında hiçbir tözün bulunmadığı ya da kavranabilir olmadığı" (Etika I, önerme 14) düşüncesini temellendirmek amacıyla yürütülen bir dizi uslamlamadan oluşmaktadır. Bu uslamlamaların üstüne kurulduğu töz kavramı için verdiği çözümlemesinde Spinoza, varolan bir şeyin kendisi töz değilse zorunlu olarak tözün bir kipliği olduğunu ileri sürmektedir. Spinoza bu savını temellendirirken bütünüyle başta verdiği töz tanımından yola koyulmaktadır. "Varolmak için kendinden başka bir şeye gerek duymayan, salt kendisiyle kavranan" diye tözü tanımlayan Spinoza, töz kavramının kendisinin oluşturulabilmesi için bir başka kavrama ya da bir başka şeyin kavramına gitmenin gerekmediğini belirtmektedir. İlk bakışta Spinoza'nın verdiği töz tanımının Descartes tarafından "kendi başına bir başka şey olmadan bağımsız biçimde varolma yetisi" olarak verilen töz tanımına oldukça yakın olduğu söylenebilecekse de Spinoza'nın aynı töz tanımından taban tabana zıt sonuçlar çıkardığı açıktır. Nitekim Descartes Tanrı'nın enson anlamda töz olduğunu açıklıkla belirtmiş olmasına karşın, ilki düşünen şeylere karşılık gelen "zihin" ikincisi uzamlı şeylerden oluşan "madde" olmak üzere birbirinden bütünüyle ayrı iki "yaratılmış töz" bulunduğunu öne sürmektedir. Descartes'ın anlayışında her iki töz de varolmak için Tanrı'ya gerek duyuyor olsalar da, varoluşları için birbirlerini gerektirmemektedirler. Oysa Spinoza'nın töz metafiziğiyle bakıldığında, yalnızca tek bir tözün varolması söz konusudur. Düşünce ile uzam töz olmaktan çok tözün "öznitelik'leridirler. Buna göre, varolan her şey ya Tanrı'dır ya da Tanrı' dadır bunun dışında hiçbir şey varolamaz ya da Tanrı olmadan varlığı kavranamaz. Spinoza bütün bu söyledikleriyle, evrende yalnızca tek bir töz bulunduğu, bu tözün de son çözümlemede Tanrı ile özdeş olduğu, varolan her şeyin şöyle ya da böyle tözün ayrı kipleri olarak Tanrı' da içerimlendiği anlamına gelen "töz birciliği" anlayışına yeni bir temel kazandırmış olmaktadır.

Spinoza'nın töz birciliği anlayışının en önemli yönlerinden birisini hiç kuşkusuz "bütünlükçülük" (wholism) diye adlandırılan felsefe yaklaşımı oluşturmaktadır. En genel anlamda "her şeyin her şeyle ilişkili olması olarak" tanımlanan bütünlükçülük anlayışında varlıklara onları ilişkilerinden soyutlayarak birer varlık teki olarak yaklaşmak yerine, her varlığın dünyanın bütünüyle girdiği ilişkiler ağı temelinde kavranmaya çalışılması söz konusudur. Baştan sona bütünlükçülük düşüncesi uyarınca bina edilmiş töz tasarımı dışında, Spinoza'nın bütünlükçülük anlayışının en iyi görülebileceği yerlerden birisi doğada bulunan varlıklar arasındaki etkileme ile etkilenme edimleri doğrultusunda çözümlemesi yapılan etkilenim varlıkbilgisidir. Buna göre doğada varolan bütün varlıkların birbirlerini çok çeşitli biçimlerde etkiliyor oldukları gerçeğine dikkat çeken Spinoza, bu etkileme ile etkilenme ilişkisiyle olmakta olan varlıkların kimileyin kendi doğalarına aykırı olan şeylerle karşılaşmalarından ötürü güç kaybına uğradıklarını, kimileyin de kendi doğalarına uygun olan şeylerle karşılaşmalarından dolayı güçlerinin çoğaldığını söylemektedir. Spinoza'ya göre en yüce iyi yolunda yürümeye koyulmuş us yaşamının önemli bir ilkesi, kişinin kendi doğasına aykırı olan varlık ve eylemlerden kendini uzak tutabileceği birtakım korunaklar geliştirmesinin gereğidir.

Geleneksel tanrıbilimsel savların tersine Spinoza, Tanrı'nın doğanın akışını, bir başka deyişle kendi olmaktalığını her şeyi yapma yetisi taşıyan istenciyle yönetmesinin söz konusu olmadığını düşünmektedir. Bu düşüncesini temellendirmek amacıyla öncelikle tek tek insanların özgür bir biçimde eylemde bulunmadıklarına, insanların sanki özgür eyleyenlermiş gibi görülmelerinin yanılsamadan öte bir değeri olmadığına dikkat çeken Spinoza, insan olarak şeylerin gerçek nedenlerinin neler oldukları konusunda bütünüyle bilgisiz olduğumuzu, ancak bize yararlı olanın peşinden gitmemizi olanaklı kılan arzularımızın farkında olduğumuzu belirtmektedir. Bu durum doğal olarak hem özgür olduğumuzu, hem de eylemlerimizin bize yararlı olanlarca yönetildiklerini düşünmemize yol açmaktadır. Spinoza'ya göre, söz konusu temel insan eğilimi uyarınca insan davranışlarını istençli ve amaçlı olarak gördüğümüzden, bizim dışımızdaki olaylara istencimize dayalı amaçlar yüklemeyi sürdürmekte, buna bağlı olarak da Tanrı'nın kendi iyi istenciyle bizim yararımız için dışımızdaki olayları yönettiği sonucuna varmaktayızdır. Bu bağlamda dinsel hurafelerin pek çoğunun insanların yürünmesi gereken gerçek yolun Tanrı'ya ibadet etmekten geçtiğine duydukları inançtan baş gösterdiğini ileri süren Spinoza, pek çok tutarsızlığın doğadaki her şeyin Tanrı tarafından belli bir amaçla yaratıldığına inanılmasından doğduğunu dile getirmektedir. Nitekim, sözgelimi insanlığa onarılmaz zararlar veren doğal felaketlerin Tanrı' nın her şeyi iyi istençle hep belli bir amaç gözeterek yarattığı düşüncesiyle çatışkıya düşmesini, Tanrı'nın insanın anlama yetisini aşan birtakım yargılara dayanarak dünyadaki olayları yönlendirdiğini söyleyerek çözme girişiminde bulunmak, Spinoza'ya göre ortadaki sorunu çözmek yerine daha da bir ağırlaştırmaktadır. Bu sorun karşısında Spinoza Tanrı'nın hep bir amaç uyarınca eylemde bulunduğu savını çürüten geometri kaynaklı bir doğruluk ölçütü önermektedir. Daha sonra Tanrı'nın doğayı kendi istenciyle yönettiği inananın iyilik, kötülük, düzen, güzel gibi yanlış değer yargılarının başlıca sorumlusu olduğunu belirterek, bu tür soyut değer yargılarının Tanrı tarafından bizim yararımıza doğaya yüklenmesinin olanaksız olduğunun altını çizmektedir. Bunlar bütünüyle çeşitli gerekçelerle insan eliyle yapılmış, doğanın kendisinde bulunmayan, bu yüzden de pek çok sorunlu etik tasarımın doğmasına olanak tanıyan yapıntılardır.

Zihin ile beden ayrımının temelsizliği nedeniyle çürütülmesi gerektiğini açıklıkla tanıtlayan Spinoza'nın birciliği kuşkusuz bütün ikiliklerin sonu anlamına gelmemektedir. Nitekim, Tanrı'nın Doğa ile özdeşleştirilmesi doğrudan doğruya Spinoza'nın ""natura naturalis ("etkin yaratıcı doğa") ile natura naturata ("edilgen yaratılmış doğa") arasında yaptığı ayrıma götürmektedir. Bunlardan ilki olan "etkin yaratıcı doğa", kendisini yine kendisi yoluyla kavrayan sonsuz yüklemleriyle töze, yani Tanrı'ya gönderirken; öte yanda edilgen yaratılmış doğa ise bu yüklemler aracılığıyla kavranan doğadaki tek tek şeylerin toplamını içeren ama bu toplamla özdeş olmayan doğa dizgesine karşılık gelmektedir.

Bu noktada Spinoza'ya göre üstesinden gelinmesi gereken başlıca ödev, doğanın bu iki ayrı görünümü arasındaki özsel bağlantıyı açıklamaktır. Spinoza öncesi felsefe diliyle söylenecek olursa, burada söz konusu olan ödevin Tanrı ile yaratma arasındaki ilişki sorununun açıklığa kavuşturulması olduğu söylenebilir. Kendinden önceki tanrıbiümcilerin izledikleri yolu izlemekle birlikte, onların ileri sürdükleri savları çoğu durumda baş aşağı çevirerek ilerleyen Spinoza, söz konusu sorunu açık kılmak amacıyla sunduğu çözümlemesini iki ana bolüme ayırarak ortaya koymaktadır: (i) kendinde olduğu biçimiyle tanrısal nedensellik düşüncesi ya da etkin yaratıcı doğa; (ii) doğa dizgesinde açığa vurulduğu biçimiyle tanrısal nedensellik düşüncesi ya da edilgen yaratılmış doğa. Bu ayrımın özellikle birinci kesimi oldukça şaşırtıcı düşünceler içermektedir. "Tanrısal doğanın zorunluluğundan sonsuz sayıda şeyin sonsuz sayıda yolla doğması gerekir" (Etika I, önerme 16) önermesinde de görülebileceği üzere, Spinoza hem doğayı hem de tanrısal nedenselliğin kapsamını sonsuz anlığın gücü kavramıyla açıklama yoluna gitmektedir. Spinoza söz konusu gücü, yaratıcı istenç olarak görmek yerine tanrısal doğanın zorunluluğuna yerleştirmekte, buna bağlı olarak da bu sonsuz gücün kapsamını sonsuz anlığın altında yer alan kavranabilir şeyler alanıyla özdeşleştirmektedir. Spinoza bu düşünceleriyle geçmiş felsefelerin doğruluğundan en küçük bir kuşku duymadan neliğini araştırdıkları özgürlük kavramını da özgür seçim tasarımını da bütünüyle yadsımış olmaktadır. Bu yadsıma temelinde Spinoza'nın verdiği yeni özgürlük anlayışında özgürlük belirlenmişlik içermeden asla düşünülemeyecek bir kavramdır. Bir başka deyişle Spinoza'ya göre özgür olmak demek bütünüyle kendi içinde kendisiyle belirlenmiş olmak yani sonuna dek etkin bir halde bulunmak demektir. Enson anlamda böylesi bir özgürlük içinde olan da kuşkusuz salt kendi doğasının zorunluluğuyla eyleyen, bütünüyle kendi kendisiyle belirlenmiş Tanrı'dır. Spinoza özgürlük üzerine bu düşüncelerine dayanarak, doğada olumsal olan hiçbir şeyin varolmadığını, varolan her şeyin tanrısal doğanın zorunluluğunca belirlenmiş olduğunu, her varlığın ancak bu evrensel belirlenmişlik doğrultusunda çeşitli eylem ve etkiler ortaya koyma yetisi taşıdığını belirtmektedir.

Spinoza'nın usçuluk ile doğalcılığı kaynaştırımı başka hiçbir yerde, Etika' nın üçüncü bölümünde duygulara ilişkin verdiği açıklamalarda olduğundan daha açık değildir. Zihin kavramına beden tasarımı olarak yaklaşan Spinoza, duyguları ya da etkilenimleri en genel anlamda hem bedenin eyleme gücünün hem de bedenin eyleme gücüne ilişkin tasarımın çoğalması ya da azalması, önünün açılması ya da sınırlanması olarak tanımlamaktadır. Duygular bu yüzden doğrudan doğruya bedenin eyleme yetisiyle ya da canlılık düzeyiyle bağlamındır. Zihin ile bedenin bir ve aynı şey olarak birbirleriyle özdeş oldukları göz önünde tutulduğunda bunların aslında aynı şeyin değişik dışavurumları oldukları açıktır. Spinoza bu anlamda belli bir nesneye duyulan arzunun bilincinde olmak ile buna karşılık gelen bedensel şehveti düşüncenin yüklemleri altında aynı durum olarak değerlendirmektedir. İnsan duygularına yönelik olarak verdiği ayrıntılı tanımlamalarında, korkudan umuda, kıskançlıktan gurura, sevgiden nefrete dek bütün duyguların ilkece hep dışarda bulunan bir şeyden kaynaklandıklarından ötürü insanı her durumda edilgenlik konumuna düşürdüklerini vurgulamaktadır. Bu anlamda kaynağını kişinin kendisinden almayan her türden duygulanım, Spinoza'ya göre, gerek bedenin eyleme gücünü gerekse anlığın kavrama yetisini azaltmaktadır. Kaynağı dışarda bulunan bütün duyguların tinin "en yüce iyi" yolunda yürüyüşünde güçten düşürücü etkileri nedeniyle bir an önce bırakılmaları gerektiğini öne süren Spinoza, bütün duygular arasında kaynağı kişinin kendi olduğundan ötürü tam bir dinsel etkinlik hali olarak gördüğü "neşe" ya da "sevinç" duygusunu ayrı bir yere yerleştirmektedir. Nitekim gerek bedenin gerekse zihnin en yüksek yeri ve yetenekleriyle en yüce iyiye katılması ancak süreklilik kazanmış bir neşe halinde kalmakla olanaklıdır. Kaynağı dışarda olan bütün edilgen duyguları bir yana, kaynağı içerde olan tek etkin duygu neşeyi bir yana ayırmasıyla Spinoza, Etika'da ortaya koyduğu düşünceleriyle edilgen bütün duyguların hangi biçimlerle tinin en üstün bir etkinlik konumuna ulaşmasını engellediklerini ayrıntılı bir biçimde tanımlamaktadır. Bu bağlamda Spinoza sevgi duygusu özelinde ilginç bir uslamlamada bulunmaktadır. Sonlu olan bir şeye duyulan sevginin kendisi de zorunlu olarak sonlu olacağı için, aranması ya da yerleşilmesi gereken gerçek sevgi evinin sonsuz olan bir şeyin sevgisi, dolayısıyla da sonsuz olan bir şeye duyulan sonsuz sevme hali olduğunu dile getirmektedir. Spinoza böylesi sonsuz bir sevgi evinin en son adresinin gerçek ya da "en yüksek iyi" (summum bonum) diye adlandırdığı "Tanrı sevgisi" olduğu sonucuna varmaktadır.

Etik alanındaki görüşlerinden başka Spinoza özellikle kutsal kitap yorumları ile liberal siyaset kuramına yaptığı önemli katkılarla da anılmaktadır. Kutsal kitap yorumları bağlamındaki temel düşüncelerinin çok büyük bir bölümünü dinsel hoşgörü ile özgür düşüncenin savunulduğu 1670 tarihli Tractatus Theologico-politicus (Tanrıbilimsel-Siyasal İnceleme) adlı yapıtında bulmak olanaklıdır. Öte yanda Spinoza, siyaset felsefesinin belli başlı sorunları karşısında kendi özgün yaklaşımlarını hem Tractatus Theologico-politicus adk yapıtında hem de tamamlamadan bıraktığı 1677 tarihli Tractatus Politcus'ta (Siyaset İncelemesi) ayrıntılarıyla ortaya koymuştur.

Bu kitaplardan ilki daha çok polemikçi bir karakter sergilerken, ikinci kitap siyaset felsefesinin temel sorularının yanıtlanmaya çalışıldığı tam anlamıyla tutkulu bir araştırmanın ürünüdür. Spinoza'nın siyaset felsefesinin kökleri toplumsal hayvanlar olarak gördüğü insanların bir devlette, dolayısıyla da bir yasalar dizgesi altında yaşamak zorunda oldukları düşüncesinde yatmaktadır. Bu açıdan bakıldığında Spinoza'nın siyaset felsefesine yaklaşmanın en iyi yollarından biri hiç kuşkusuz Hobbes'un görüşleriyle taşıdığı ortaklıklar üzerine yoğunlaşmaktan geçmektedir. Nitekim her iki düşünür de doğanın içinde yaşayan insanı, doğanın bir parçası olarak görmekte, insan varlığının her durumda doğa tarafından belirlenmiş olduğunu düşünmektedirler. Hem Hobbes hem de Spinoza insanın doğasına bütünüyle egemen olan en temel dürtünün kendi varlığını koruyup sürdürme dürtüsü olduğunu ileri sürerek, kişinin kendi varlığını sürdürme arzusunun doğal bir hak olduğunu, bu hakka gözdağı veren her şeye karşı savaşmanın da en az onun kadar bir "doğal hak" olduğunu savunmaktadırlar. Tıpkı Hobbes gibi Spinoza da siyasal öncesi konumu yani doğal, durumu kaçınılmaz çatışkıların yaşandığı bir güvensizlik durumu olarak tanımlamaktadır. Bu anlamda her iki düşünür için de bir toplumda barış ile güvenliğin tam anlamıyla kullanabilmesinin baş koşulu, bütün yurttaşların yapılan bir türtoplum sözleşmesi uyarınca bütün haklarını tek egemen olan bir güce devretmeleridir. Ne var ki Hobbes burada kendi açıklamasına dayanarak saltık anlamda / gücü elinde taşıması gereken en uygun yönetim biçiminin "monarşi" olduğu sonucuna varırken, Spinoza aynı öncüllerden yola çıkarak devletin enson amacının özgürlük olduğunu belirterek, bunu en iyi sağlayacak yönetim biçiminin de “demokrasi" olduğu sonucunu çıkarmaktadır. Spinoza bu sonucu çıkarırken kuşkusuz devletin yapıp etmelerine belli ölçülerde bir sınır koymanın son derece önemli olduğunu düşünmektedir. Bu bağlamda Spinoza'ya göre, saltık gücü elinde tutan yönetimin kişilerin başta yaşama hakkı olmak üzere en temel doğal haklarını hiçe saymayacak bir biçimde eylemesini sağlamak amacıyla kamusal görüşün gücüyle devlet yönetiminin uygulamalarının denetim altında tutulması zorunludur. Ancak bu noktada belirtilmelidir ki Spinoza'nın siyaset üzerine düşünen bir filozof olarak temel sorunu, devletin neleri yapamayacağı ya da yapmaması gerektiğini belirlemekten çok, en iyi bir yönetimi gerçekleştirmek için neleri yapması gerektiğini açıklığa kavuşturmaktır. Spinoza, devletin en temel ödevinin barış ile güvenliği sağlamak olduğu konusunda Hobbes ile aynı düşünmekle birlikte, barış ile güvenlik durumunu çok daha geniş bir anlamda anlamaktadır. Nitekim barış durumunun yalnızca savaş olmaması ya da halkın arasında çıkması olası bir iç savaşa ilişkin korku bulunmaması demek olmadığını söyleyen Spinoza, barış durumunun insanların doğalarından getirdikleri bütün erdemleri dilediklerince yaşayıp geliştirebilecekleri olumlu bir duruma karşılık geldiğini belirtmektedir. Aynı Etika’da belirtildiği üzere, devletin enson amacı us yaşamı için zorunlu toplumsal koşulların yerine getirildiği bir barış durumunu yaratıp bu konumu sonuna dek korumaktır. Ancak çok az sayıda insan için geçerli olan us yaşamını olabildiğince çok insanın yaşamasına olanak tanımak iyi bir devlet yönetiminin yerine getirmekle yükümlü olduğu en öncelikli görevidir.

Spinoza'nın bir bütün olarak felsefesinin tarihin çeşitli dönemlerinde yeni bakışlar yoluyla yeni açılımlar kazanmış olması son derece doğurgan bir karakter sergilediğinin açık bir kanındır. Nitekim felsefe tarihinde "Spinozacılık" adıyla anılan bir felsefe geleneği ya da okulunun Spinoza felsefesine derinden bağlı çeşitli izleyicilerinin ilgileriyle kendiliğinden oluştuğu gözlenmektedir. Hiç kuşkusuz, bu geleneğin en son uzantısı verdiği derslerde yaptığı özgün yorumlarla Spinoza felsefesine yeni bir soluk kazandıran Fransız felsefeci Gilles Deleuze'dür. Deleuze'ün Spinoza felsefesine ilişkin anlayışımız üstünde çığır açıcı değerde olan söz konusu yorumlarım Spinoza Üstüne Dersler başlığıyla yayımlanan kitabında bulmak olanaklıdır.

Felsefe Sözlüğü, A.Baki Güçlü, Erkan Uzun, Serkan Uzun, E. Hüsrev Yolsal, Bilim ve Sanat Yayınları

Spinoza: Akıl, Doğa ve Düzen Düşünceleri
Spinozacı akıl, libertenlerden çok daha ileri bir düzeyde olmak üzere, Yahudi-Hıristiyan değerleri yıkar ve yeni düşünceler inşa eder. Descartes'ın en tehlikeli takipçisi ve çağdaşlarının gözünde lanetlenmiş ve skandal bir filozof olan Spinoza akıl üzerine kurulu, doğru bir düşünce sistemine dayanan bir bilgi modeli olan bir öğretinin yaratıcısıdır.

Spinoza'ya göre insan aklını izleyerek kurtuluşa erebilir. Akıl şeylerin ve tamamıyla akılcı hale gelen Tanrı'nın merkezindedir. Böylelikle Spinoza, Descartes'ın koyduğu rezervleri ortadan kaldırır: Yaşadığı ülkenin yasalarına ve geleneklerine uymak, daima dini korumak ve ona saygı duymak (Metot Üzerine Konu§mılnın üçüncü bölümünün başı) . Descartes'ın tutarlı bir takipçisi olarak Spinoza, yöntemsel şüpheciliği din ve ahlak alanlarına kadar taşır.
(....)
Spinoza öğretisinin temel yönlerini Etikada ortaya koyar. "Etik" teriminin Spinoza'daki anlamı konusunda yanlışa düşmemeye dikkat etmek gerekir: Etika aşkın değerlere, iyiye ve kötüye dair bir ahlak anlayışı veya ödevler üzerine bir inceleme anlamı taşımaz. Etika Tanrı'nın gerçek özünü yani Doğayı ortaya koymaya çalışan bir sistemdir: Deus sive Natura, Tanrı veya Doğa. Spinoza'ya göre Tanrı kavramı dünyayı yarattıktan sonra ona aşkın olan metafizik bir Tanrı'yı ifade etmez. İnsanların dua edip yalvaracağı bireysel bir Tanrı söz konusu değildir. Tanrı ne Kitab-ı Mukaddes'teki ne de İncil'deki Tanrı'dır. Yaratıcı bir özne, Rahman ve Rahim bir İlah -ki Spinoza' ya göre bu basit bir hayal gücünün ürünüdür- olmaktan uzak olan Tanrı tek ve sonsuz Doğayla özdeştir. Buradaki Doğa sonsuz bir tözü ifade etmesi bakımından "doğalaştırıcıdır", Natura naturans, bilimsel olarak incelenmesi gereken gerçeklikler bütününü temsil etmesi bakımından ise "doğalaştırılandır'', Natura naturata. O halde Doğa düşüncesi Spinoza'da iki boyutludur: Bir taraftan belli bir mekanik açıklamalar bütününü ifade ederken, diğer taraftan Tanrı'nın kendi sonsuz ve ezeli-ebedi özünü ifade etme aracı olan sonsuz sayıdaki sıfatları temsil eder.

Bu bağlamda, efsane haline gelmiş bir inanışın aksine, Spinoza Tanrı'yı reddetmez. Tam tersine Tanrı'yı Doğanın her yerinde görür. Sonsuz sıfatlara sahip olan mutlak sonsuz yalnızca tek bir töz vardır; diğer bütün varlıklar bu tözün varolma biçimlerinden başka bir şey değildir. Bu noktadan itibaren, insan "krallık içinde bir krallık" olmaktan çıkar: İnsan Doğanın varolma biçimlerinden yalnızca biridir; olasılıklara bağlı hiçbir şeyin olmadığı, hiçbir şeyin tesadüflere bırakılmadığı bir Doğada, varlıkların oluşturduğu düzenin bir parçası haline gelir. Tanrısıμ Doğanın tamamlayıcı parçası olan insan, şeylere hükmeden zorunluluğa boyun eğer.

O halde, Doğa düşüncesi merkezi niteliktedir ve insanı doğanın bir parçası olarak görmek gerekir; Etikanın üçüncü bölümünün başı tam olarak bunu dile getirir: İnsanın Duygulanışları ve yaşam biçimi üzerine yazanlar, Doğanın genel yasalarını izleyen doğal şeyleri değil, Doğanın dışındaki şeyleri ele alıyor gibi görünürler genellikle. Aslında, bu kişilerin Doğada yer alan insanı krallık içinde bir krallık gibi tasavvur ettikleri söylenebilir. Onlara göre insan Doğanın düzenine uymaz, insan doğadaki düzeni bozar; kendi eylemleri üzerinde mutlak bir iradeye sahiptir ve bütün kararları yalnızca kendisi verir. Bu nedenle, söz konusu kişiler, insanın güçsüzlüğünün ve değişkenliğinin nedenlerini Doğanın gücü içerisinde değil, insan doğasındaki kusurlarda ararlar.

İnsanın hiçbir ayrıcalığı olmadığını düşünen Spinoza'nın temel ama cı Doğadan hareketle yola çıkmak ve insanı Doğaya göre açıklamaktır. Spinoza' da insan Doğa düzeni içerisinde, nedenler ve sonuçlar dan oluşan bir sistemde, evrensel determinizmin sınırları dahilinde yer alır, zira Doğa ezeli ve ebedi bir zorunluluğa göre işlemektedir. Akıl ve Doğa düşüncelerinin yanında, Spinoza 'nın evrensel sistemin de düzen düşüncesi açık bir biçimde kendini gösterir; bu düzen her şeye içkin olan nedenler ve sonuçlar zincirini ifade eder. "Görkemli kavramlar abidesi" olan Etika yerleşik Yahudi - Hıristiyan değerleri altüst eder ve insanı Doğa biçiminde kendini göst􀒴ren akılcı Tanrı'ya eklemler. Böylelikle insan evrensel Düzen içerisinde kendini gerçekleştirir. Bunun bir sonucu olarak, mucize düşüncesi de geçerliliğini kaybeder, çünkü Doğa ebedi ve değişmez bir düzeni sürdürür. Etikıl da ve aynı zamanda Teolojik Politik İnceleme de karşımıza çıkan bu temalar çağdaş düşünürler için fazla güçlü bir besin oluştururlar. Descartesçılar için bile Spinoza tehlikeli sayılırdı ve Malebranche, Spinoza'yı "can sıkıcı bir filozof' olarak görürdü. Descartes insanı ego cogitans olarak sunarken, Spinoza insanı doğaya eklemler. Aslında bir natüralist "zincirinden" söz edilebilir: Doğa düşüncesi Yunanlar'da çok önemli bir rol oynar; Bruno'da merkezi bir konum elde eder (tek ve sonsuz bir doğa düşüncesi) ve nihayetinde Spinoza'da, Tanrı veya Doğa olarak adlandırılan sonsuz ve ezeli-ebedi Varlık kavramıyla birlikte yine merkezi bir rol oynar.
Avrupa Düşüncesinin Serüveni, Jaqueline Russ, Doğu Batı Yayınları

Benedictus Spinoza Üzerine