D.Diderot

Denis Diderot (1713-1784)

Bohem Hayatından Vincenne Kulesine

Diderot tiyatrolara, eğlence yerlerine gider, bir ara komedyen olmayı aklından geçirir, matematik dersleri vererek hayatını güçlükle kazanır (1743’te çamaşırcı Antoinette Champion ile evlenmesi babasıyla arasının açılmasına neden olur) ve ayrıca İngilizceden çeviriler yapar. Özellikle Robert James’in Tıp Sözlüğü (1746-1748) üzerindeki çalışmaları sayesinde zamanının tıp düşüncesiyle yakınlaştı. Shaftesbury’den serbest çeviri yoluyla aktardığı «Başarı ve Erdem Üzerine Deneme»sinden (l’Essai sur le mérite et la vertu) ve arkasından Filozofça Düşünceler’inden (Pensés philosophiques) vahye dayalı dinleri, boş inançları ve yobazları açık bir şekilde eleştirdi. Yaradancı (deist) bir eser olan Fiozofça Düşünceler’de tutkuları savundu. 1748’de felsefi ve biraz açık saçık bir roman yazdı: «Patavatsız Mücevherler» (Les Bijoux indiscrets). Bu romanda bir sultanın gözdesi Eski Rejim toplumunun yolsuzluklarını ve önyargılarını kınar ve kısmen Bacon’dan alınmış, tecrübeye ve kamu yararı kaygısına dayalı bir felsefeyi savunur.

Görenlerin Yararına Körler Hakkında Mektup (1749), Diderot’nun ilk büyük materyalist eseridir. Descartes’ın, insanın deneyimi olmasa da yaradılıştan bazı düşünceleri olduğu yolundaki iddiasını eleştiren Diderot, İngiliz filozofu Locke’un «İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Deneme» (An Essay Concerning Human Understanding) adlı ünlü eserinde ileri sürdüğü ve Condillac’ın Fransızca’ya aktardığı tezleri benimser. Onlara göre, bütün fikirlerimiz duyularımızdan kaynaklanır: «Anlıkta hiçbir şey yoktur ki daha önce duyularda yer almamış olsun». Körler Hakkında Mektup «Molyneux sorunu» diye bilinen güncel bir olayla ilgilidir. Doğuştan kör bir adam olan Saunderson l728’de İngiliz cerrah Cheselden tarafından ameliyat edilmiş ve şu sorun üzerinde bir tartışma açılmıştı: doğuştan kör biri dokunarak bir küpü bir küreden ayırt edebileceğine göre, görerek de ayırt edebilir miydi? Diderot’ya göre, doğuştan kör olan Saunderson, Tanrıya karşı bir yalanlama ve doğadaki düzen ve mükemmeliyet kavramını sorgulayan bir ucubeydi. Mektup hiç durmadan değişim ve dönüşümler geçiren doğanın tarihi üzerinde derin düşüncelerle sona erer: böylece hareket maddenin temel şartı olarak ortaya çıkar. Bu materyalist fikirlerin cüreti Diderot’nun birkaç ay için Vincennes hapishanesine kapatılmasına yol açtı. Bu onun üzerinde kalıcı bir etki bıraktı ve bundan böyle eserlerinin bir kısmını ya yayımlamaktan vazgeçti (bazıları ölümünden ancak yarım yüzyıl sonra basılmıştır), ya da kurnazlıklara başvurmak zorunda kaldı: Ansiklopedi’de yaptığı göndermelerle sadece okuyucuya yardımcı olmakla kalmadı, sansürü de atlattı!

Ansiklopedi Macerası

Birkaç yıldır, matematik bölümünü hazırlayan d’Alembert’le birlikte Ansiklopedi veya Açıklamalı Bilim, Sanat ve Meslekler Sözlüğü üzerinde çalışan Diderot kendini muazzam bir toplu girişimin başında buldu. Ansiklopedi bir taraftan o zamana kadar gerçekleşmiş bilgi birikiminin eleştirel bir bilançosunu yapar ve bu bilgileri yararlı kılmak için harcanması gereken çabaları incelerken, bir yandan da her türlü önyargılardan ve geleneklerden arındırılmış yepyeni bir düşünme ve düşündürme yöntemi öneriyordu. Sözlük’te bilimlere ve «mekanik sanatlara» büyük bir yer ayıran Diderot zanaatçılarla görüşerek mesleklerini onlardan doğru olarak anlatmayı öğrenir ve makinelerle kullanım biçimlerini, resimler ve şemalarla açıklayan levhalar yaptırır. Bu arada bütün fikirleri aklın eleştiri süzgecinden geçirir. Diderot bu yolla filozofun kişiliğinde ete kemiğe bürünen yeni bir insan ideali yaratır: «Her şeyde aklıyla hareket eden ve düşünme yeteneğinin yanı sıra iyi bir ahlâka sahip olan, toplumsal ilişkilerinde geçimli, namuslu bir insan».

Diderot’ nun diyaloglarında karşımıza çıkan filozof site içinde yaşar, ilahi hukuk monarşisini reddeder ve her türlü iktidarın sınırlarını çizer. Ansiklopedi’nin «Siyasi otorite» maddesinde şunları yazar: «Hiçbir insan doğadan başkalarına hükmetmek hakkını almamıştır. Özgürlük gökyüzünün bir lütfu, bir armağanıdır ve aynı cinse mensup her ferdin aklı başında olduğu sürece bu hakkı kullanmaya hakkı vardır». Siyasi, felsefi ve bilimsel düşünceler Ansiklopedi’de atbaşı gider ve yetkililer tarafından şiddetle eleştirilir. O kadar ki, 1758 ile 1765 arasında Ansiklopedi’nin yayınına ara verilir. Ama Diderot yazmaya devam eder, bu eseri Aydınlanma Çağı’nın nimetlerini halka iletmenin başlıca aracı olur. «Doğanın Yorumlanması Üzerine Düşünceler» (1753) bilim ile siyaset ilişkilerini ele alır ve deneysel yöntemin ilk örneklerinden birini oluşturur.

Axis-2000