Empedokles Sicilya Adasının güney kıyılarında bulunan Akragas (ya da Agrigentum) şehrinden. Ailesinin şehrin siyasi hayatında pek sözü geçermiş; kendisi de bir aralık başta bulunmuş, krallık bile önerilmiş kendisine, ama kabul etmemiş, demokrasiyi öğütlemiş. Fizikçi, hekim, hatip, mucizeler gösteren ve arındıran rahip olarak Güney İtalya kentlerinde dolaşmış.Ölümü de efsaneleştirilmiştir: Kendisini Etna Yanardağına atmış olduğu söylenir – belki de onu Tanrılaştırmak için yapılan çabalardan biri bu – siyasi sürgün olarak Peloponnes’te ölmüş olması ihtimali daha büyük. “Peri physeos” (Doğa üzerine) ve “ Katharmoi” (Arınmalar) adlı iki eseri vardır.
Empedokles’in öğretisinin çıkış noktası, bir yandan Parmenides’in savıdır: Meydana gelme ile yok olma diye bir şey yoktur aslında. Ama öbür yandan da Empedokles duyuların bize gösterdiği bir olguyu, meydana gelme ile yok olmanın görünüşünü, bu olayları açıklamaya çalışır. Ona göre, insanların meydana gelme dedikleri şeyi temel maddelerin bir karışması, yok olma dedikleri de bu karışmanın dağılmasıdır. Çok büyük parçalardan kurulmuş olan temel maddelerin kendileri, (bunlara Empedokles, Rizomata panton= her şeyin kökenleri diyor) meydana gelmemişlerdir, yok olmazlar, değişmezler, bunlar Parmenides’in bengi varlığı gibidir.
Doğa bilgisinin gelişmesinde çok önemli bir yeri olan öğe (element) kavramını ilk olarak ortaya koyan Empedokles olmuştur denilebilir. Öğe, burada, kendi içinde bir cinsten, niteliği bakımından değişmeyen, artık bölünemeyen, yalnız çeşitli hareket durumlarına geçebilen madde demektir. Bu anlayışla da, Parmenides’in “Varlık” kavramı işe yarar bir hale getirilmiş oluyordu.Bu öğeler de, Empedokles’e göre, dört tane imişler: Toprak, su, ateş, hava.
Empedokles’e göre, bu dört öğe, evren yapısının ancak gereçleridir. Evren bu gereçlerden kurulmuştur. Dört öğenin kendileri, tıpkı Parmenides’in “Varlık”ı gibi değişmez tözler olduklarından, bunların kendisinde bir hareket nedeni bulunamaz; yani bunlar kendiliklerinden birbirleriyle karışamazlar, kendiliklerinden bir karışmayı bozamazlar. Onun için doğa açıklamasında, bu dört öğenin yanı sıra bir de hareketin bir nedeni, hareket ettirici bir güç de gerek. Empedokles’e göre , dört ana – öğeyi birbiriyle karıştıran, bunların karışımlarını yeniden çözen neden de sevgi ile nefrettir. Empedokles’in bu anlayışında, madde ile kuvvet (oluşu sağlayan neden), ilk olarak, iki ayrı ilke olmuşlardır.
Aynı zamanda bir hekim olan Empedokles, canlıların dünyasına da yakın bir ilgi göstermiştir. Ona göre, bitkiler ilk organizmalardır ve hayvanlar gibi canlıdırlar.
Empedokles’in insan üzerinde de ilgi çekici gözlemleri var: Kan, insan hayatının ana-taşıyıcısı ve düşünmenin merkezidir. Kanda öğeler, en olgun bir biçimde birbiriyle karışmışlardır. İnsanın bütün yetenekleri, bu karışımın olgunluğuna bağlıdır. Bir doğa bilgini olarak duyuların gösterdikleri üzerinde önemle duran Empedokles’in sensualist bilgi öğretisine göre, biz evreni biliyoruz, çünkü biz de onunla aynı özdeniz, biz kendimiz de dört öğeden kurulmuş olduğumuzdan, aynı öğelerden kurulmuş olan bir varlığı biliriz.
|
Prof. Macit Gökberk
Remzi Kitabevi
Akragaslı Empedokles evren konusunda geliştirdiği tabloda
Parmenides'in var olma ve var olmama konusundaki argümanlardan haberdar
olduğunu gösterir, ama o argümanların zorluklarının üstesinden gelecek bir oluş
modeli geliştirmeye çalışır (zaten bu rekabet ruhu içerisinde Parmenides gibi
epik geleneğin ağırbaşlı heksametron [altılı ölçül veznini benimser ve yine
Parmenides'in girişte yaptığı gibi, ilahi kaynaklı bir vahiyi aktardığını ilan
eder).
Dört unsur
Empedokles dört temel unsuru öne sürerken onlara kimlik,
ebediyet ve güç eşitliği atfeder, böylece Elealı filozofun düşüncesi temelinde
var olmak için gerekli olan şartları sağlamış olur. Ateşin, havanın, suyun ve
toprağın köklerinin (rhiza) hareketi, Dostluk ve İhtilaf şeklindeki iki güç
tarafından belirlenir; "kökler" tanımlamasının da, iki hareket
ettirici gücün duygusal niteliğinin de İyonya'da geliştirilen ilk
kozmolojilerin temelinde yatan "organik" evren algısından miras
alındığını ve Empedokles'in her ikisine ilahi bir konum atfetmesinin de buradan
kaynaklandığını belirtmek gerekir.
Dostluk İhtilaf
Dostluk'un (Ahenk
veya Kypris, yani Aphrodite olarak da tasvir edilir) bir araya getirdiği,
birbirine benzemeyen şeyler, İhtilaf tarafından
birbirinden ayrılır ve İhtilaf farklı olanların bir tarafa ayrılıp benzer
olanların bir arada olmasını sağlar. Ressamlar nasıl farklı renkleri bir araya
getirerek duyumsal şeyleri resmederse, Dostluk ve ihtilaf da
"ağaçları, kadın ve erkekleri, vahşi hayvanları, kuşları ve suda beslenen
balıkları, uzun hayatları şan ve şerefle dolu olan tanrıları" yaratır (fr.
23). Dolayısıyla oluş sadece duyumsal algının bir yanılsaması olmayıp (ancak
doğa konusunda bilgi edinmekte duyumsal algının rolü Empedokles tarafından
kesinlikle küçük görülmez) dört "kök"ün Dostluk ile İhtilaf'ın
etkisiyle farklı oranlarda karışımını yansıtır.
"Felsefi Kentauros"
Bu iki güç arasındaki rekabet, Empedokles yorumcuları
arasında bir türlü çözüme ulaştırılamayan tartışmalara konu olan aralıksız,
döngüsel bir hareket oluşturur. Bu hareketin bir noktasında, dört kökün
mükemmel karışımı olan sphaironda (küre) zafere ulaşır, ama bu karışıma bir
başka noktada saldıran, benzer olanları birbirine çekerek yavaş yavaş kökleri
birbirinden ayırır. Öte yandan Dostluk, birbirine benzemeyen şeyleri karışık
halde tutarak bu parçalanmaya karşı çıkmaya çalışır; bildiğimiz haliyle evren,
bu iki gücün hakim olduğu iki uç nokta arasındaki ara safhalardan birine
tekabül eder. Ama kozmoloji, Empedokles'in tek ilgi alanını oluşturmaz. Hatta
Empedokles'in ana ilgi alanının dini-eskatolojik türden olduğunu ve doğanın
insanın ruhani kurtuluş güzergahı için bir çerçeve oluşturduğunu düşündürecek
sağlam nedenler söz konusudur; Werner Jaeger (1888-1961), Paideia (1936) adlı
ünlü eserinde Empedokles'i bu sıradışı birleşim temelinde "felsefi
Kentauros" olarak adlandırmıştır. Aslında Empedokles 'e heksametron
vezninde iki ayrı yazı atfedilmiştir; Peri Physeos (Doğa Üzerine) adlı bir eseri
kozmolojiyi, Katharmoi (Arınmalar) adlı diğeri dini ve ahlakı konu alır. Ama bu
yazıların ortak noktası muhtemelen, iç içe geçen "bilimsel" temalarla
soteriyolojik endişelerdir ve Strasburg papirüsünün yayımlanmasıyla (1998) bu
karışıklık daha da arttırdığından, günümüze ulaşmış sayısız fragmanın bu iki
şiirden hangisine ait olduğunu kararlaştırmak çok zordur.
Daimön Empedokles
Empedokles'in eskatolojik algısını kurgulamak zordur ve burada göreceli olarak kesin sayılabilecek sadece birkaç noktası ele alınabilir. Hangi şiire ait olduğu tartışmalı olan bir fragmanda Empedokles kendini, bir zamanlar diğer tanrılarla paylaştığı mutlu bir hayattan, İhtilafın karanlık yönünün etkisi altında işlenmiş yalancı şahitlik ve şiddet suçlarından dolayı sürülmüş, yan ilahi bir varlık (daimön) olarak sunar. Bu durumda daimönun düşüşü sphaironun kırılmasıyla mı bağlantılıdır? s Her halükarda kozmik bir zorunluluk sonucunda zorlu bir kefaret yolculuğuna çıkmak zorunda kalır; önce evrensel maddeler arasında, sonra farklı canlı varlıkların bedenlerinde yolculuk yapıp sonuçta insan şeklini alır.
Pythagorasçı ve Orpheusçu unsurlar
Burada
daimön-Empedokles'in hem ruhgöçü zincirinden nihai kurtuluşun eşiğine
ulaştığını hem de kendini diğer insanlara, canlı varlıkların doğumları ve
ölümleri konusundaki hakikatleri, doğa üzerinde hakimiyet kurma araçlarını,
hatta insanların hastalıklarına, yaşlılığa çözümleri açıklayabilecek bir tanrı
gibi sunma imkanını elde ettiğini varsayabiliriz. Evrende çıktığı yolculukta
edindiği bu bilgileri, vejetaryenliği uyguladığı ve vahşi kurban kesme adetlerini reddettiği saf bir hayat biçimiyle pekiştirir. Burada,
Güney İtalya'nın kültürel ortamının bu dönemine özgü olan,
felsefe ile eskatolojik endişeler arasındaki bağlantılar açısından
Pythagoras'ın düşünceleriyle, hatta Orpheusçu hareketle benzer yönler dikkat
çeker. Ancak Empedokles'in, geçirdiği binlerce olaya rağmen kimliğini muhafaza
etmeyi başaran daimön gibi bir varlık kavramını geliştirirken, bireysel bilinç
boyutunun derinleştirilmesine önemli bir katkıda bulunduğu belirtilmelidir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder