Robert Kurz

Robert Kurz (1943-2012), 20. yüzyılın sonu ve 21. yüzyılın başındaki en özgün ve radikal sosyal teorisyenlerden biridir. Geleneksel Marksizm'e getirdiği eleştirel yaklaşım ve kapitalizmin krizini analiz eden kendine özgü teorisiyle tanınır. "Değer eleştirisi" (Wertkritik) akımının en önemli temsilcilerindendir.

Biyografi ve Düşünsel Gelişimi

Kurz, 1943 yılında Almanya'nın Nürnberg kentinde doğdu. Gençlik yıllarında, özellikle 1968 olaylarının etkisiyle Almanya'daki Maocu harekete katıldı. Ancak bu deneyim, onu daha sonra geleneksel Marksist dogmalara eleştirel bir gözle bakmaya yöneltti. 1980'lerin ortalarından itibaren arkadaşlarıyla birlikte, kapitalizmin iç çelişkilerini analiz eden ve solun o güne kadarki yaklaşımlarını radikal bir şekilde sorgulayan yeni bir akım olan değer eleştirisini geliştirdi.

1986'da "Krisis" dergisini kurarak bu akımın manifestosunu yayınladı ve 2004'te "Exit!" dergisiyle bu çalışmasını sürdürdü. Kurz'un eserleri, Almanca konuşulan dünyada büyük etki yaratırken, İngilizce ve diğer dillere çevirisi sınırlı kaldı.

Düşüncesi: Değer Eleştirisi ve Çifte-Süreç Krizi

Robert Kurz'un felsefesi ve ekonomiyi birleştiren düşüncesi, esas olarak Karl Marx'ın eserlerine yaptığı radikal bir yorum üzerine kuruludur. Geleneksel Marksizm'in aksine, Kurz işçi sınıfını devrimin öznesi olarak görmez ve üretim güçlerinin gelişmesini ilerici bir süreç olarak kabul etmez.

Onun ana tezleri şunlardır:

• Değer ve Emek Fetisizmi: Kurz'a göre kapitalizmin özü, Marx'ın analiz ettiği gibi, kullanım değeri yerine soyut emekle ölçülen mübaedele değerinin (değerin) egemen olmasıdır. Modern toplum, her şeyi bir meta formuna dönüştüren bu soyut değerin otomatik ve kör işleyişine teslim olmuştur. Kurz, Marx'tan farklı olarak, bu soyut değerin sadece bir ekonomik kategori değil, tüm toplumu fetisizme mahkûm eden sosyal bir biçim olduğunu savunur.
• Değer-Ayrışması (Wertabspaltung): Bu, Kurz'un eşi Roswitha Scholz ile birlikte geliştirdiği en özgün kavramlardan biridir. Kapitalist sistemin işleyişi için, "değer" ve "emek"in erkek egemen bir alan olarak tanımlandığını, buna karşılık "kadınsı" olarak kodlanan ve kapitalist değer mantığının dışında kalan ev işi, bakım emeği ve duygusal iş gibi faaliyetlerin ayrıştırıldığını (dissociated) savunurlar. Bu ayrıştırma, sistemin işlemesi için zorunlu ama aynı zamanda görünmez kılındığı bir çelişkidir.
• Kapitalizmin Kategori Krizi: Kurz, kapitalizmin sonunun geleneksel bir sınıf mücadelesiyle değil, bizzat kendi iç mantığı, yani değerin kendisini üretme yeteneğinin tükenmesiyle geleceğini öngörür. Otomasyon ve teknolojik gelişme, insan emeğini gereksiz hale getirdikçe, değerin kaynağı olan emek de ortadan kalkar. Kurz'a göre bu durum, sermayenin kendisini yeniden üretememesine ve nihai bir çöküşe yol açacaktır. Bu kriz, yalnızca ekonomik bir kriz değil, aynı zamanda modernitenin temel kategorilerinin (para, iş, ulus) de anlamını yitirdiği topyekûn bir kriztir.

 

Başlıca Yapıtları

• Schwarzbuch Kapitalismus (Kapitalizmin Kara Kitabı, 1999): En bilinen eseridir. Kapitalizmin tarihini ve kriz teorisini, değer eleştirisi perspektifinden ayrıntılı olarak inceler.

Ana Tezler

1. Kapitalizmin Tarihsel Krizi

• Kapitalizm, üç büyük endüstriyel devrim ile şekillendi:
1. Birinci: İnsan kas gücünün makinelerle ikame edilmesi
2. İkinci: İş süreçlerinin rasyonalizasyonu
3. Üçüncü: Otomasyon ile insan emeğinin giderek gereksizleşmesi
• Bu süreç, üretkenliği artırsa da genel refahı kalıcı biçimde yaygınlaştıramadı; iyileşmeler hep sınırlı zaman ve mekânlarda gerçekleşti.

2. “Güzel Makine” ve Değerin Sonsuz Büyümesi

• Kapitalizmin motoru, Adam Smith’in “güzel makine” metaforuyla anlattığı değerin kendi kendini büyütme sürecidir.
• Bu mekanizma “doğal” bir yasa gibi kabul edilir, ancak aslında kör ve kişisel olmayan bir süreçtir; tek amacı “değerin değerlenmesi” yani sermayenin sürekli artışıdır.

3. Toplumsal Sonuçlar

• Yaşam standartlarının düşmesi ve işsizliğin artması günümüz kapitalizminin yapısal sonuçlarıdır.
• “Hizmet toplumu” gibi çıkış yolları birer illüzyon olarak görülür.
• İnsan emeğinin “gereksizleşmesi” ile “insanın tasfiyesi” ve dünyanın entezivilizasyonu (medeniyetin çözülmesi) riski ortaya çıkar.

4. Alternatifsizlik İdeolojisi

• Liberalizm, sosyal demokrasi ve devlet sosyalizmi dahil olmak üzere geçmişteki tüm karşı modeller, kapitalizmin “para–değer makinesi”nin özüne dokunmamış, sadece onun farklı biçimlerini üretmiştir.
• Günümüzde kapitalizm “insanlığın alternatifsiz kaderi” gibi sunulsa da, Kurz’a göre bu, sistemin çıkışsız bir krize girdiği gerçeğini gizler.

5. Tarihsel Perspektifin Önemi

• Kapitalizmi “tarih dışı” bir doğa olgusu gibi görmek yerine, tarihsel olarak ortaya çıkmış ve sona erebilecek bir sistem olarak kavramak gerekir.
• Ancak bu şekilde yeni toplumsal alternatifler düşünmek mümkün olur.

💡 Kurz’un çözüm perspektifi

• Negatif ütopya: Öncelikle kapitalizmin “doğal” ve “kaçınılmaz” olduğu fikrini yıkmak.
• Değer-biçim eleştirisi (Wertkritik): Sorunun yalnızca mülkiyet biçiminde değil, üretim ve toplumsal ilişkilerin değer mantığına göre örgütlenmesinde olduğunu göstermek.
• Toplumsal yeniden kuruluş: Para, meta, ücretli emek ve piyasa mantığının ötesinde, toplumsal ihtiyaçların doğrudan karşılandığı, üretimin kullanım değerine göre örgütlendiği bir düzen.
• Merkezi planlama vs. piyasa ikiliğini aşmak: Ne klasik devletçi planlama ne de serbest piyasa; bunun yerine, toplumsal kararların demokratik ve yerel–küresel düzeyde koordine edildiği, “meta-dışı” bir ekonomi.

Kurz, bu yeni düzenin nasıl işleyeceğini ayrıntılı bir “pozitif program” olarak çizmez; çünkü ona göre önce mevcut sistemin eleştirisi ve çöküş dinamiklerinin anlaşılması gerekir. Yani çözüm, teorisinde daha çok kapitalizmin ötesini düşünmeye açılan bir alan olarak bırakılır.

Türkçeye Çevrilmiş Makaleler

• “Modernliği Başlatan Büyük Patlama”, çev. Derya Yılmaz, e-Skop dergisi (2019).

• “Modernleşmenin Sonu ve Kültürün Krizi”, çev. Elçin Gen, e-Skop dergisi (2019).

• e-Skop’ta Robert Kurz’un başka pasaj ve makalelerinin de çevirileri mevcut.

📖 Türkçe İkincil Kaynaklar

• Aykut Çelebi, “Değer Eleştirisi ve Robert Kurz”, Praksis Dergisi, sayı 29 (2012).