Normatif Etik

Normatif etik, "Ne yapmalıyız?" veya "Doğru davranış nedir?" sorularına yanıt arar. İnsanların ahlaki kararlarını yönlendirecek kurallar, ilkeler veya değerler geliştirmeye odaklanır. Üç ana normatif etik teorisi şunlardır: faydacılık (utilitarianism), deontoloji (görev etiği) ve erdem etiği. 21. yüzyılda bu teoriler, yeni toplumsal ve teknolojik bağlamlarla yeniden şekilleniyor.

1. Faydacılık (Utilitarianism)

• Tanım: Faydacılık, bir eylemin doğruluğunu, toplam fayda veya mutluluğu artırma kapasitesine göre değerlendirir (Jeremy Bentham ve John Stuart Mill). Eylemin sonuçları, ahlaki değerin temel ölçütüdür.
• 21. Yüzyıl Gelişmeleri:
• Etkili Fedakârlık (Effective Altruism): Peter Singer gibi düşünürler, faydacılığı pratik bir harekete dönüştürerek kaynakların en çok ihtiyaç duyulan alanlara (örneğin, küresel yoksullukla mücadele) yönlendirilmesini savunuyor. Örneğin, hangi yardım kuruluşlarının en fazla etki yarattığını ölçmek için veri temelli analizler kullanılıyor.
• İklim Etiği: İklim değişikliğiyle mücadelede faydacılık, karbon emisyonlarını azaltmanın küresel faydalarını değerlendiriyor. Ancak, kısa vadeli ekonomik kayıplar ile uzun vadeli çevresel kazanımlar arasındaki denge tartışılıyor.
• Yapay Zeka ve Algoritmik Kararlar: AI sistemlerinin faydacılık temelli kararlar alması (örneğin, otonom araçların kaza senaryolarında kimi kurtaracağı) etik ikilemler yaratıyor. Bu, "ölçülebilir fayda" kavramını yeniden sorgulatıyor.
• Eleştiriler: Faydacılık, bireysel hakları veya adaleti ihmal edebileceği için eleştiriliyor. Örneğin, azınlıkların mutluluğunu çoğunluğun mutluluğuna feda etme riski var.

2. Deontoloji (Görev Etiği)

• Tanım: Immanuel Kant’ın öncülük ettiği deontoloji, eylemlerin sonuçlarından ziyade ahlaki kurallara veya görevlere uygunluğuna odaklanır. Örneğin, yalan söylemek her zaman yanlış olabilir, sonuçları ne olursa olsun.
• 21. Yüzyıl Gelişmeleri:
• Veri Gizliliği ve Mahremiyet: Deontolojik etik, bireylerin mahremiyet haklarını mutlak bir görev olarak savunabilir. Örneğin, teknoloji şirketlerinin kullanıcı verilerini toplaması, bireysel özerkliğe aykırı bulunabilir.
• İnsan Hakları ve Küresel Etik: Deontoloji, evrensel insan hakları ilkelerini savunmak için kullanılıyor. Ancak, kültürel farklılıklar nedeniyle bu ilkelerin uygulanabilirliği tartışılıyor.
• Tıbbi Etik: Ötanazi veya gen düzenleme gibi konularda, deontolojik yaklaşımlar, belirli eylemlerin (örneğin, yaşamı sona erdirmenin) mutlak olarak yanlış olduğunu savunabilir.
• Eleştiriler: Deontoloji, katı kuralları nedeniyle esneklik eksikliğiyle eleştiriliyor. Örneğin, bir yalanın hayat kurtarabileceği durumlarda bile yalan söylemeyi yasaklaması pratik bulunmayabilir.

3. Erdem Etiği

• Tanım: Aristoteles’e dayanan erdem etiği, doğru eylemin ahlaki karakterden (örneğin, cesaret, adalet, bilgelik) kaynaklandığını savunur. Eylemlerden ziyade kişinin ahlaki karakterine odaklanır.
• 21. Yüzyıl Gelişmeleri:
• Bakım Etiği (Care Ethics): Virginia Held gibi düşünürler, erdem etiğini geliştirerek ilişkisel ve empati temelli bir yaklaşım öneriyor. Özellikle cinsiyet eşitliği ve sosyal adalet bağlamında, bakım etiği, bireyler arası ilişkilerin önemini vurguluyor.
• Liderlik ve Kurumsal Etik: İş dünyasında, liderlerin erdemli davranışları (örneğin, dürüstlük, şeffaflık) kurumsal sosyal sorumluluk ve sürdürülebilirlik için önemli görülüyor.
• Çevresel Erdem Etiği: Çevreye duyarlılık, tevazu ve sorumluluk gibi erdemler, iklim kriziyle mücadelede bireysel ve toplumsal davranışları şekillendirmek için kullanılıyor.
• Eleştiriler: Erdem etiği, somut kurallar sunmadığı için pratikte uygulanması zor bulunabilir. Ayrıca, hangi erdemlerin öncelikli olduğu konusunda kültürel farklılıklar ortaya çıkabilir.

Erdem etiği, 21. yüzyılın karmaşıklığına uyum sağlar çünkü:

• Karakter Odaklı Çözümler Sunar: Deontolojik (kuralcı) veya consequentialist (sonuç odaklı) etiklerin aksine, bireysel dönüşümü teşvik eder. Örneğin, iklim değişikliğinde "sorumluluk erdemi"ni yetiştirmek, bireyleri pasif tüketimden aktif sürdürülebilirliğe taşır – 2025 AMA Journal'ında tartışıldığı gibi, insan neslinin sona ermesini ertelemek için erdem etiği, karar verme süreçlerini tamamlar.
• Küresel ve Kültürel Uyum: Relativizm tartışmalarında (önceki sohbetimizde değindiğimiz gibi), erdemler kültürel olarak uyarlanabilir; örneğin, Konfüçyüsçü erdemler (ren: insancıllık) ile Batı aristotelesçiliği hibrit modeller yaratır. Liderlikte, Socratic diyalog yoluyla erdem eğitimi, iş etiğini güçlendirir.
• Dijital Çağa Uygunluk: AI etiğinde, "güvenilirlik erdemi"ni algoritmalara entegre etmek (örneğin, 2024 EU AI Yasası), bias'ları azaltır. Modern sorunlara (pandemi, eşitsizlik) uygulanabilirliği, onu "yaşanabilir etik" yapar.

Zorluklar ve Eleştiriler: Modern GerilimlerBuna rağmen, erdem etiği 21. yüzyılda eleştirilere maruz kalır:

• Ölçülebilirlik Eksikliği: Consequentialism'in aksine, erdemler subjektif; örneğin, "cesaret" bir bağlamda kahramanlık, diğerinde pervasızlık olabilir. Bu, kurumsal etikte (şirketlerde KPI'lar) zorluk yaratır – Quora tartışmalarında vurgulandığı gibi, acı azaltma potansiyeli var ama standartlaşması zor.
• Topluluk Bağımlılığı: Aristotelesçi model, erdemleri topluluk içinde yetiştirmeyi gerektirir; ancak küreselleşme bireyselliği artırırken (sosyal medya izolasyonu), bu erozyona uğrar. 2021'de tartışıldığı üzere, aristotelesçi erdemler ahlaki yetiştirmeyi sağlar ama neoliberal bireycilikle çatışır.

Evrensellik Sorunu: Feminizm bağlamında (önceki temamız), bakım etiği kapsayıcı olsa da, erkek-merkezli erdemler (savaşçı cesaret) eleştirilir. Ayrıca, yoksullukta "sabır erdemi" teşvik etmek, yapısal adaletsizliği maskeleyebilir.

Normatif Etikte Yeni Tartışmalar

• Hibrit Yaklaşımlar: 21. yüzyılda, tek bir normatif teoriye bağlı kalmak yerine, faydacılık, deontoloji ve erdem etiğini birleştiren yaklaşımlar geliştiriliyor. Örneğin, yapay zeka etiğinde hem sonuçlar (faydacılık) hem de ilkeler (deontoloji) dikkate alınıyor.
• Kesişimsel Adalet: Irk, cinsiyet ve sınıf gibi faktörlerin kesişim noktalarında ahlaki sorumluluklar yeniden tanımlanıyor. Normatif etik, bu bağlamda daha kapsayıcı hale getirilmeye çalışılıyor.
• Teknolojik Karar Alma: Normatif etik, algoritmaların ahlaki kararlar almasında nasıl bir çerçeve sunabileceği üzerine yoğunlaşıyor. Örneğin, bir AI sisteminin faydacılığı mı yoksa deontolojik kuralları mı izlemesi gerektiği tartışılıyor.