21. yüzyılda zihin felsefesi ve bilişsel bilimde gerçekten de “beyin merkezli” yaklaşımlara karşı güçlü bir “bedenlenmiş zihin” (embodied mind) hattı gelişti. Bu tartışma, insanı yalnızca nöral devrelerle açıklamanın yetersizliğini vurguluyor.
Beden felsefesi (İngilizce: philosophy of the body), felsefenin bedenin doğası, insan varoluşundaki rolü, zihin-beden ilişkisi ve bedensel deneyim gibi konuları inceleyen bir alt dalıdır. Bu alan, özellikle fenomenoloji, varoluşçuluk, feminist felsefe ve post-yapısalcılık gibi akımlarda öne çıkar.
1. Zihin-Beden Problemi
Beden felsefesinin temel tartışmalarından biri, zihin ve bedenin ilişkisidir. Bu problem, Descartes’in ikici (dualist) görüşüyle başlar:
- Descartes: Zihin (res cogitans) ve beden (res extensa) ayrı maddelerdir; zihin bedeni pineal bez aracılığıyla etkiler. Ancak bu görüş, zihnin bedenden nasıl bağımsız olabileceği sorusunu açık bırakır.
- Monizm: Spinoza ve materyalistler (ör. Hobbes), zihin ve bedenin aynı maddenin farklı yönleri olduğunu savunur.
- Modern Yaklaşımlar: Deneysel felsefe ve bilişsel bilim, zihnin bedensel süreçlere (beyin, sinir sistemi) bağlı olduğunu öne sürer. Merleau-Ponty gibi fenomenologlar ise zihni bedensel algı ve hareketle bütünleşik görür.
2. Fenomenoloji ve Beden
Maurice Merleau-Ponty, beden felsefesinin en önemli figürlerinden biridir. Algının Fenomenolojisi (1945) adlı eserinde bedeni, dünyayla etkileşimimizin merkezi olarak tanımlar:
- Beden, bir “nesne” değil, “yaşanan beden” (corps vécu) olarak algı ve anlamın kaynağıdır.
- “Beden şeması” kavramı, bedenin bilinçli kontrol olmadan dünyayı anlamamızı sağlar.
- Merleau-Ponty’ye göre, beden bilincin önkoşuludur; zihin bedensiz düşünülemez.
3. Varoluşçuluk ve Beden
Jean-Paul Sartre ve Simone de Beauvoir, bedeni özgürlük, utanç ve ötekiyle ilişki bağlamında ele alır:
- Sartre: Varlık ve Hiçlik’te bedeni “için-özne” (kendi projelerimiz için) ve “için-özne” (ötekiler için nesne) olarak ikiye ayırır. Beden, özgürlüğün hem aracı hem sınırlandırıcıdır; utanç, bedenin öteki tarafından nesneleştirilmesiyle doğar.
- Beauvoir: İkinci Cins’te bedeni cinsiyet ve toplumsal rollerle ilişkilendirir. Kadın bedeni, patriyarkal toplumda “öteki” olarak nesneleştirilir ve özgürlüğü kısıtlanır.
4. Feminist Beden Felsefesi
Feminist düşünürler, bedeni toplumsal cinsiyet, iktidar ve baskı bağlamında inceler:
- Judith Butler: Cinsiyet Belası’nda cinsiyeti performatif bir eylem olarak görür; beden, toplumsal normlar aracılığıyla “inşa edilir”.
- Luce Irigaray: Bedeni dişil ve eril dilin dışlayıcı yapısına karşı bir direniş alanı olarak ele alır.
- Beden, biyopolitik (Foucault) ve kapitalist tüketim (güzellik endüstrisi) mekanizmalarının hedefidir.
5. Post-Yapısalcılık ve Beden
Michel Foucault, bedeni iktidarın disipline edildiği bir alan olarak tanımlar:
- Hapishanenin Doğuşu’nda beden, modern kurumlar (okul, hastane, ordu) aracılığıyla “uslu” hale getirilir.
- Biyopolitik, bedeni nüfus kontrolü ve yaşam yönetimine tabi kılar.
- Gilles Deleuze ve Félix Guattari, bedeni “istek makineleri” olarak özgürleştirici bir potansiyele sahip görür.
6. Çağdaş Tartışmalar
- Transhümanizm ve Sibernetik: Beden, teknolojilerle (protezler, biyonik uzuvlar, yapay zeka) birleşerek “post-human” bir forma evrilir mi? Donna Haraway’in Siborg Bildirgesi, bedenin biyolojik sınırlarını sorgular.
- Engellilik Çalışmaları: Beden normalliği, engellilik felsefesiyle (ör. Tobin Siebers) yeniden düşünülür; “normal beden” ideali eleştirilir.
- Ekofeminizm: Beden, doğayla ve ekolojik krizle ilişkilendirilir; insan bedeni, diğer canlılarla ortak bir varoluşsal bağ içinde görülür.
7. Kültürel ve Antropolojik Boyut
Beden, kültürler ve dinler aracılığıyla anlamlandırılır:
- Doğu felsefelerinde (ör. yoga, Budizm), beden zihinsel disiplinin aracıdır.
- Batı’da beden, Hristiyanlıkta günah ve ruhun hapishanesi olarak görülürken, moderniteyle bireysel ifade ve özgürlüğün sembolü olur.
Önemli Düşünürler
- Klasik: Descartes, Spinoza, Leibniz.
- Fenomenoloji: Husserl, Merleau-Ponty, Heidegger.
- Varoluşçuluk: Sartre, Beauvoir.
- Post-Yapısalcılık: Foucault, Butler, Deleuze.
- Feminist ve Çağdaş: Irigaray, Haraway, Ahmed.
Sonuç
Beden felsefesi, bedeni yalnızca biyolojik bir nesne olmaktan çıkararak varoluşun, anlamın ve iktidarın kesişim noktası olarak ele alır. Günümüzde bu alan, teknolojinin bedeni dönüştürmesi, cinsiyet akışkanlığı ve ekolojik krizler gibi konularla daha da zenginleşiyor. Beden, hem bireysel hem toplumsal kimliğin temel taşıdır ve felsefi sorgulamalarla özgürleştirici bir potansiyele sahiptir.
Tam burada, 21.yy.da beden felsefesi alanındaki görüşlere bağlantı kurmak açısından Marleu Ponty'nin beden üzerine görüşlerine daha yakından bakalım. B.Berksan
Maurice Merleau-Ponty'nin Beden Felsefesi
Maurice Merleau-Ponty (1908-1961), Fransız fenomenolog ve varoluşçu filozof, beden felsefesinin en önemli figürlerinden biridir. Özellikle Algının Fenomenolojisi (Phénoménologie de la perception, 1945) adlı başyapıtında beden kavramını merkeze alarak, geleneksel felsefi ikicilikleri (dualizm) eleştirir ve insan varoluşunu bedensel deneyim üzerinden yeniden tanımlar. Merleau-Ponty, beden felsefesini fenomenolojik bir yaklaşımla geliştirir; bu yaklaşım, Edmund Husserl ve Martin Heidegger gibi düşünürlerden etkilenir, ancak onları aşarak bedeni algının, anlamın ve dünyanın temel taşı olarak konumlandırır. Gestalt psikolojisi, nöroloji (örneğin Kurt Goldstein'in çalışmaları) ve dilbilim gibi bilimlerden de beslenir. Beden, onun için salt bir nesne değil, dünyanın içine gömülü, aktif bir "beden-özne" (corps-sujet) olarak işlev görür. Aşağıda, beden felsefesinin ana unsurlarını detaylandırıyorum: Kartesyen ikiciliğin eleştirisi, yaşanan beden (lived body), beden şeması (body schema), algı (perception) ve beden-dünya ilişkisi.
Kartesyen İkiciliğin Eleştirisi ve Bedenliliğin Vurgusu
Merleau-Ponty, René Descartes'ın zihin-beden ayrımını (res cogitans - res extensa) temel bir yanılgı olarak görür. Kartesyen ikicilik, zihni bedenden bağımsız, soyut bir düşünce olarak yüceltirken bedeni mekanik bir makineye indirger; bu da zihin-beden etkileşimini açıklayamaz ve algıyı ya empirist (pasif duyumlar) ya da entelektüalist (yargı temelli) bir süreç olarak yanlış yorumlar. Merleau-Ponty'ye göre bu yaklaşımlar, deneyimin "hazır yapılmış dünya" varsayımına dayanır ve bedenin tarihsel, somut rolünü göz ardı eder. Bunun yerine, bedenliliği (embodiment) ön plana çıkarır: Beden, nesne ile özne arasında "üçüncü bir varlık türü"dür; zihin ve beden diyalektik bir bütünlük içinde birleşir. Beden, varoluşun aracı değil, koşuludur; "Ben bedenim" derken, bilinç bedensel süreçlerden doğar ve dünyaya "köklü" (enraciné) bir şekilde bağlıdır. Bu eleştiri, felsefeyi soyut düşünceden somut, yaşanan deneyime yöneltir ve beden aracılığıyla özgürlük, anlam ve ötekilerle ilişkiyi temellendirir.
Örneğin, empirizm duyumları atomik uyarımlar olarak görürken, Merleau-Ponty algının spontan, anlamlı bir organizasyon (Gestalt) olduğunu savunur. Entelektüalizm ise algıyı zihinsel yargılara indirger; oysa beden, algıyı ön-yansıtıcı (pre-reflective) bir düzeyde gerçekleştirir. Bedenlilik, bu ikiciliği aşarak solipsizm (yalnızcılık) ve şüpheciliği çözer: Dünya, bedenimiz aracılığıyla "verili"dir ve algısal inanç (perceptual faith) ile temellenir.
Yaşanan Beden (Lived Body - Corps Vécu)
Merleau-Ponty'nin beden felsefesinin çekirdeği, "yaşanan beden" kavramıdır. Bu, bilimsel-anatomik bedenden (objektif beden) farklıdır; yaşanan beden, içten deneyimlenen, dünyaya "yönelik-varlık" (being-toward-the-world) olarak tanımlanır. Beden, pasif bir nesne değil, aktif, ifade edici bir varlıktır: Algı, hareket ve niyetin merkezidir. Örneğin, bir nesneye uzanmak, bilinçli bir hesap değil, bedenin ön-objektif yönelimiyle gerçekleşir. Yaşanan beden, "çift duyum" (double sensation) gibi özelliklerle kendini gösterir – bir elin diğerini dokunması, bedenin hem dokunan hem dokunulan olması gibi.
Patolojik vakalar (örneğin beyin hasarlı hasta Schneider), yaşanan bedenin rolünü aydınlatır: Schneider, soyut görevlerde başarısız olur çünkü bedeni "niyet arkı" (intentional arc) ile geleceği, geçmişi ve durumu bütünleştiremez. Yaşanan beden, zamansaldır: "Alışkanlık bedeni" (habit body), geçmiş eylemleri anonim alışkanlıklara dönüştürür. Cinsellik ve dil de bedensel ifadelerdir; cinsellik, dünyanın varoluşsal anlamını yüklerken, dil "jest" olarak bedenden doğar. Böylece beden, anlamın kaynağı olur ve varoluşu bedensel kılar.
Beden Şeması (Body Schema - Schéma Corporel)
Beden şeması, yaşanan bedenin dinamik, bilinçaltı bir yapısıdır; hareket ve duruşların eşdeğerlik sistemini oluşturur. Bu, soyut bir harita değil, pratik bir "kuvvet alanı"dır: Bedeni, eylemlere yönelik olarak uzamsal ve zamansal olarak düzenler. Örneğin, bir körün bastonu, beden şemasına entegre olur ve bedenin sınırlarını genişletir. Beden şeması, "konumsal uzam" (objektif uzam) yerine "durumsal uzam" (situational spatiality) sağlar; nesneler, bedenin olası eylemlerine göre anlam kazanır.
Hayalet uzuv (phantom limb) gibi vakalar, şemanın özerkliğini gösterir: Ampute uzuv, niyet ipliğiyle (intentional thread) varlığını sürdürür. Beden şeması, algısal sentezi sağlar ve tarihseldir; alışkanlıklar üzerinden evrilir. Bu kavram, bedenliliği vurgular: Beden, dünyayı "yerleşir" ve onunla bütünleşir.
Algı (Perception)
Algı, Merleau-Ponty için pasif bir yansıma veya zihinsel yapı değil, beden ile dünya arasındaki karşılıklı "birlikte-varlık" (co-existence) veya "komünyon"dur. Algı, "işlevsel niyetlilik" (operative intentionality) ile çalışır: Ön-yargısal bir birlik oluşturur ve fenomenal alanı (phenomenal field) figür-zemin ilişkileriyle organize eder. Örneğin, bir evi görmek, bedenin perspektifini içerir; algı belirsizdir (ambiguous), bağlamsal ve sonsuz perspektiflere açıktır.
Merleau-Ponty, empirizmin "sabitlik hipotezi"ni (duyumların belirlenmiş atomlar olduğu) ve entelektüalizmin yargı sentezini reddeder. Algı, tarihsel ve gelişimseldir; "iyi belirsizlik" (good ambiguity) ile gerçeğe yönelir. Duyular, anonim bir şekilde birleşir ve "orijinal geçmiş" (original past) gibi bir tarihsel kalınlığa sahiptir. Algı, bedenlilikle temellenir: Beden, duyumsalı "sorun" olarak alır ve tutumla belirler.
Beden ve Dünya İlişkisi
Beden ile dünya, karşıt değil, simbiyotik bir ilişki içindedir: "Kendi bedeni dünyada, kalbin organizmada olduğu gibidir." Beden, dünyanın "stil"ini (style) sağlar; nitelikler, konfigürasyonlar ve arka planlar arasında uyum yaratır. Uzam, bedenin duruşuna göre "seviyeler" (levels) olarak oluşur; dünya, bedenin "çağrı-yanıt" (solicitation-response) diyalektiğiyle anlam kazanır.
Bu ilişki, öznel-nesnel ayrımını aşar: Beden, dünyayı projelendirirken ondan etkilenir. Ötekilerle ilişki (intercorporeality), bedenler arası ortak ufukta gerçekleşir. Sonraki eserlerinde (Görünen ve Görünmez, 1964), bu "et" (flesh) ontolojisine evrilir: Beden ve dünya, tersinir bir "kiazma" (chiasm) oluşturur.
Etkileri ve Sonuç
Merleau-Ponty'nin beden felsefesi, bilişsel bilim, feminist fenomenoloji (örneğin Judith Butler'ın performatif cinsiyet), ekoloji ve sanat felsefesini etkilemiştir. Beden, sınırlayıcı değil, yaratıcı bir potansiyeldir; varoluşu belirsiz, somut ve etik bir boyuta taşır. Bu yaklaşım, modern felsefeyi beden odaklı kılarak, insan deneyimini yeniden yorumlar.
Yorum
- Ponty’nin
katkısı: Bedenin salt nesne değil, özneleşmiş varlık olduğunu
göstermek.
- 21.
yy. katkısı: Beden, yalnızca biyolojik değil; bilişsel, toplumsal,
ekolojik ve politik ağların kesişiminde düşünülüyor.
- Sonuç:
İnsan ontolojisi, artık “beyin” merkezli değil; beden–çevre–iktidar–teknoloji
ekseninde yeniden kuruluyor.
Maurice Merleau-Ponty'nin Beden Felsefesinin 21. Yüzyıl Düşüncesindeki Yankıları ve Etkileri
Maurice Merleau-Ponty'nin beden felsefesi, özellikle "yaşanan beden" (lived body), beden şeması ve algının beden temelli doğası gibi kavramlar, 21. yüzyıl düşüncesinde geniş yankı bulmuştur. Bu felsefe, bedenliliği (embodiment) merkezine alarak, zihin-beden ikiliğini aşan bir yaklaşım sunar ve günümüzün dijitalleşmiş, ekolojik krizli ve toplumsal dönüşümlü dünyasında yeni yorumlara ilham verir. 20. yüzyıl fenomenolojisinin bir devamı olarak başlayan bu etki, bilişsel bilimlerden ekofenomenolojiye, feminist teoriden teknoloji felsefesine kadar uzanır. Bu etkiler, Merleau-Ponty'nin beden-dünya bütünlüğünü vurgulayan "being in the world" kavramı etrafında yoğunlaşır ve çağdaş sorunlara (örneğin dijital disembodiment, ekolojik farkındalık) çözüm önerileri sunar.
1. Bilişsel Bilim ve Embodied Cognition (Bedenlenmiş Biliş)
Merleau-Ponty'nin beden felsefesi, 21. yüzyılda bilişsel bilimlerde "embodied cognition" akımının temel taşlarından biri haline gelmiştir. Bu yaklaşım, zihnin beyinle sınırlı olmadığını, bedenin algı, eylem ve düşünme süreçlerinde aktif rol oynadığını savunur. Örneğin, algının ön-yansıtıcı (pre-reflective) doğası ve beden şeması, nörobilim ve bilişsel psikolojide beden-çevre etkileşimini modellemek için kullanılır. 2000'lerden itibaren bu etki, enaktivizm (enactivism) gibi teorilerde belirgindir; burada biliş, beden aracılığıyla dünya ile dinamik bir etkileşim olarak görülür.
- Etkilenen Düşünürler ve Uygulamalar:
- Shaun Gallagher: Merleau-Ponty'nin beden şeması ve alışkanlık kavramlarını kullanarak, embodied cognition ve intercorporeality (bedenler arası etkileşim) üzerine çalışır. Gallagher, bebeklerin sosyal bilişini ve otizm gibi durumları beden temelli açıklar; onunla Dan Zahavi'nin ortak çalışmaları, fenomenolojiyi çağdaş bilişsel felsefeye entegre eder.
- Evan Thompson: Enaktivizm'in öncülerinden; Merleau-Ponty'nin dairesel nedensellik (circular causality) fikrini autopoiesis (kendini-üretme) teorisine uyarlar. Mind in Life (2007) kitabında, yaşamı ve zihni bedenlenmiş normativite olarak ele alır, biyoloji ve fenomenolojiyi birleştirir.
- Alva Noë: Action in Perception (2004) ile algıyı beden-eylem temelli görür; Merleau-Ponty'nin etkisiyle, bilişi "sensorimotor contingencies" (duyusal-motor bağımlılıklar) olarak tanımlar.
- Thomas Fuchs: "Integral causality" kavramıyla Merleau-Ponty'yi genişletir; beden-çevre diyalektiğini ekolojik ve psikiyatrik bağlamlarda kullanır, örneğin depresyonu bedenlenmiş bir süreç olarak analiz eder.
Bu yankı, VR (sanal gerçeklik) ve AI gibi teknolojilerde de görülür; bedenlilik eksikliği, "disembodiment" sorununu tetikleyerek dikkat ve anksiyete bozukluklarını artırır.
2. Feminist ve Queer Fenomenoloji
Merleau-Ponty'nin beden felsefesi, 21. yüzyılda feminist teoride beden inşasını ve toplumsal normları sorgulamak için kullanılır. Bedenin toplumsal ve tarihsel bağlamda "inşa edilmiş" olduğu vurgusu, cinsiyet, ırk ve engellilik gibi kimlikleri beden temelli inceler.
- Etkilenen Düşünürler:
- Sara Ahmed: Queer Phenomenology (2006) ile Merleau-Ponty'nin "orientation" (yönelim) kavramını queer bağlamda yeniden yorumlar; bedenlerin toplumsal uzamda nasıl "yönlendirildiği"ni ele alır, affect theory (duygu teorisi) ile birleştirir.
- Judith Butler: Performativite teorisinde Merleau-Ponty'nin beden ifadesini (gesture) etkileyerek, cinsiyeti bedenlenmiş bir eylem olarak görür, ancak Merleau-Ponty'yi dil odaklı eleştirir.
- Glen Mazis: Bedenin "kalbe erişim"ini vurgulayarak, sosyal etkileşimlerde empati ve şefkati beden temelli açıklar; 2020'lerde aktivizmde (örneğin Black Lives Matter) intercorporeality'yi uygular.
3. Ekofenomenoloji ve Çevre Felsefesi
Merleau-Ponty'nin "flesh of the world" (dünyanın eti) ontolojisi, 21. yüzyılda ekolojik krizlere yanıt olarak yankılanır. Beden ve doğa arasındaki simbiyotik ilişki, insan-merkezciliği aşan bir ekoloji sunar.
- Etkilenen Düşünürler:
- David Abram: The Spell of the Sensuous (1996) ve sonrası çalışmalarda Merleau-Ponty'yi ekofenomenolojiye uyarlar; doğayı "daha büyük beden" olarak görür, nefes pratikleriyle ekolojik farkındalığı artırır.
- Ekolojik düşüncede genel etki: UN çevre raporları gibi bağlamlarda, bedenlenmiş algı doğa ile "iki yönlü diyalog"u teşvik eder.
4. Dijital Teknoloji, Sanat ve Performans
Dijital çağda, Merleau-Ponty'nin beden felsefesi "virtual embodiment"ı (sanal bedenlilik) ele alır; ekranlar beden angajmanını azaltırken, sanat ve performanslarda beden-dijital etkileşim sorgulanır.
- Etkilenen Alanlar: Dijital sanatlar, performanslar ve medya; Merleau-Ponty'nin teknoloji felsefesi, beden-dijital entanglements'ı (dolaşıklıklar) inceler. Örneğin, Derrida'nın dekonstrüksiyonunda Merleau-Ponty'nin etkisi görülür, ancak 21. yüzyılda post-insanizmde (Donna Haraway) yankılanır.
Sonuç
Merleau-Ponty'nin beden felsefesi, 21. yüzyılda disiplinlerarası bir miras bırakmıştır: Bedenliliği vurgulayarak, dijital disembodiment'a karşı mindfulness pratikleri, ekolojik krizlere karşı beden-doğa birliği ve toplumsal adalete karşı intercorporeality sunar. Bu etki, anti-redüksiyonist bir yaşam felsefesi olarak devam eder, biyolojiyi fenomenolojiyle birleştirir
Bedenin İhmal Edilemezliği – Güncel Tartışmalar
🔹 Fenomenoloji ve Beden
- Merleau-Ponty’nin
mirası: İnsan dünyaya bedeniyle köklenmiştir; algı, bedenin dünyayla
kurduğu ilişkiden doğar.
- yy’da fenomenoloji, bilişsel bilimle yeniden buluştu: “bedenlenmiş biliş” (embodied cognition).
🔹 Embodied / Enactive Cognition
- Francisco
Varela, Evan Thompson, Eleanor Rosch (The Embodied Mind, 1991).
- Zihin,
yalnızca beyinde değil; bedenin çevreyle etkileşiminde ortaya çıkar.
- Enaktivizm: Biliş, organizmanın dünyayla aktif etkileşiminden doğar.
🔹 Extended Mind (Genişletilmiş Zihin)
- Andy
Clark & David Chalmers (1998).
- Zihin,
bedenin ötesine taşar; defter, bilgisayar, dijital araçlar → bilişsel
sürecin parçası.
- Beden, bu genişlemenin merkezinde: algı, hareket, araç kullanımı.
🔹 Nörofenomenoloji
- Varela:
Nörobilim ile fenomenolojiyi birleştirme girişimi.
- Beyin süreçleri, beden deneyimi olmadan anlaşılamaz.
🔹 Çağdaş Felsefi Antropoloji
- Catherine
Malabou: Beynin plastisitesi kadar bedenin dönüşebilirliği de kimliği
belirler.
- Judith
Butler: Beden, toplumsal pratiklerle şekillenen ama aynı zamanda
direnen bir varlıktır.
- Rosi Braidotti: Posthümanist bağlamda beden, ekolojik ve teknolojik ağların düğüm noktasıdır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder