21.yüzyıl Perspektifinden Felsefi Antropoloji

Felsefi antropoloji, insanın (anthropos) doğasını, varoluşunu ve evrendeki konumunu felsefi bir mercekle inceleyen bir disiplin. Özellikle 20. yüzyılda Alman felsefesiyle (Max Scheler, Helmuth Plessner, Arnold Gehlen gibi düşünürler) şekillenen bu alan, insanı biyolojik bir varlık olmanın ötesinde, kültürel, etik ve varoluşsal bir bütün olarak ele alır. 21. yüzyılda ise bu disiplin, teknolojik devrimler, ekolojik krizler ve küreselleşme gibi faktörlerle radikal bir dönüşüm geçiriyor. İnsanın "ne olduğu" sorusu, artık "ne olabileceği" veya "ne olmaktan çıkabileceği" sorusuyla iç içe geçiyor.

Felsefi Antropolojinin Temel Çerçevesi ve Tarihsel Kökeni

Felsefi antropoloji, 1920'lerde Scheler'in İnsanın Yeri Üzerine (1928) gibi eserleriyle ortaya çıktı. Temel tez: İnsan, ne saf bir hayvan ne de ilahi bir varlık; o, "açık bir varlık" (Gehlen) veya "eksik bir varlık" (Plessner) olarak tanımlanır. Yani, biyolojik olarak dezavantajlı (örneğin, tüyleri olmayan, yavaş koşan) ama kültürel araçlarla (dil, teknoloji, ahlak) bu açığı kapatan bir türüz. Bu yaklaşım, hümanizmin zirvesiydi: İnsanı merkeze koyan, rasyonalite ve özgürlüğe vurgu yapan bir vizyon.

Ancak 20. yüzyılın sonlarında, post-modern eleştiriler (örneğin, Jacques Derrida veya Michel Foucault) bu "merkezcilik"i sorguladı. 21. yüzyıla gelindiğinde, felsefi antropoloji "post-hümanist" bir evreye evriliyor. Artık insan, sabit bir öz değil; dinamik, hibrit bir varlık olarak görülüyor. Yuval Noah Harari'nin Sapiens (2011) veya Homo Deus (2015) gibi popüler eserleri, bu dönüşümü popülerleştirdi: İnsanlık, tanrılaşma (teknolojiyle) veya yok oluş (iklim kriziyle) arasında bir yol ayrımında

21. Yüzyıl Perspektifinde Anahtar Sorunlar ve Dönüşümler

21.yüzyıl, felsefi antropolojiyi şu unsurlarla yeniden şekillendiriyor: Teknoloji, bilim, çevre ve sosyal dinamikler. İnsanın "doğası" artık statik değil; evrilen, tasarlanabilir bir süreç.

• Felsefi Antropoloji → İnsan ontolojisinin en yakın kurumsal karşılığıdır.
• İnsan ontolojisi: Bu soruyu insana özgü biçimde sorar:
• İnsan nasıl bir varlıktır?
• Onu diğer varlıklardan ayıran ontolojik özellikler nelerdir?
• İnsan varlığının sınırları (ölüm, teknoloji, doğa, toplum) nasıl belirlenir?

🌍 İnsan Ontolojisine Odaklanan Düşünürler

🔹 20. Yüzyıl Klasikleri

• Martin Heidegger → Varlık ve Zaman (1927). İnsan (Dasein), varlığın anlamını sorabilen tek varlıktır. Ölüm, kaygı, zamansallık insan ontolojisinin temel boyutlarıdır.
• Jean-Paul Sartre → Varlık ve Hiçlik (1943). İnsan, “kendinde-varlık” ile “kendisi-için-varlık” arasındaki gerilimdir; özgürlük ve hiçlik insan ontolojisinin merkezindedir.
• Maurice Merleau-Ponty → Algının Fenomenolojisi (1945). İnsan, bedensel varlık olarak dünyaya köklenmiştir; beden, insan ontolojisinin temelidir.

🔹 21. Yüzyıl Yorumları

• Charles Taylor → Modern benliğin tarihsel inşası (Sources of the Self). İnsan ontolojisini kültürel ve tarihsel ufuklar içinde düşünür.
• Peter Sloterdijk → Antropoteknik ve Küreler. İnsan, kendi üzerinde çalışan, mekânsal-ilişkisel bir varlıktır.
• Judith Butler → Toplumsal cinsiyetin performatifliği. İnsan ontolojisi sabit değil, toplumsal pratiklerle kurulur.
• Achille Mbembe → Nekropolitika. İnsan ontolojisi, iktidarın yaşam ve ölüm üzerindeki kararlarıyla sınırlandırılır.
• Rosi Braidotti → The Posthuman. İnsan ontolojisi, posthümanist bağlamda ilişkisel, çoklu ve ekolojik bir varoluş olarak yeniden tanımlanır.

Betül Çotuksöken’in “antropontolojik yaklaşımı” (ya da “insan-varlık bilgisi”) onun felsefi üretiminde özgün bir kavram olarak öne çıkıyor.

👤 Kavramın Kökeni

• Antropontoloji: “antropos” (insan) + “ontoloji” (varlık bilgisi).

• Çotuksöken, felsefenin yapısı gereği antropontolojik olduğunu savunur: felsefe, insan varoluşuyla birlikte “kendisi” olur.

• Yani felsefe, yalnızca soyut varlık üzerine değil, insanın varlık tarzı üzerine düşünmektir.

🧠 Antropontolojik Yaklaşımın Temel Boyutları

1. Arada Olma

   • İnsan, sürekli bir “arada olma” halindedir: doğa ile kültür, birey ile toplum, geçmiş ile gelecek arasında.

   • Felsefe de bu “arada olma” halini en iyi ifade eden etkinliktir.

2. İnsan–Kültür İlişkisi

   • İnsan, dil ve kültür varlığıdır.

   • Çotuksöken, günümüz insanını “ağdaş” kavramıyla tanımlar: ilişkiler ağında var olan, ağlarla kurulan bir insan.

3. Felsefe ile İnsan Doğası Arasındaki Bağ

   • Felsefe, insanın varoluşunu anlamaya yönelirken aslında kendi doğasını da açığa çıkarır.

   • Bu yüzden antropontoloji, hem insanın hem de felsefenin doğasını birlikte düşünmektir.

4. Özgürlük ve Sorumluluk

   • İnsan, kendisine yapılanlara karşı aldığı tavırda özgürdür (Sartre’a gönderme).

   • Antropontoloji, bu özgürlüğü ve sorumluluğu kavramsal düzeyde açığa çıkarır

Gelecek Yönelimler ve Eleştiri

21. yüzyıl felsefi antropolojisi, hümanizmin sonunu değil, "yeni bir hümanizmi" işaret ediyor: Daha kapsayıcı, ekolojik ve teknolojik. Ancak eleştiriler var: Transhümanizm elitist mi (sadece zenginler "yükseltilir" mi)? Post-hümanizm, geleneksel kültürleri siler mi? Gelecekte, metaverse ve iklim göçleri gibi olaylar, insanı "dijital nomad" veya "gezegen mültecisi" olarak yeniden tanımlayabilir.

Bu perspektif, optimist ama temkinli: İnsanlık, kendi yarattığı araçlarla (AI, genetik) kendini aşabilir, ama bu, etik bir sorumluluk getirir.